Lesbók Morgunblaðsins - 05.12.1965, Qupperneq 12

Viljann til lífs — ek!ki athafnavilja, eins
og Fichte og fleiri hugsuðir, sem áður
höfðu f'jallað um viljann.
Þessi lífsvilji er einnig í oss mönnum,
engu síður en í náttúrunni, og engu
betri í mannheimi en annars staðar.
Hann er einnig í oss illur og ófullkom-
inn, uppfylltur af girnd og græðgi í
meira en hann getur náð tökum á.
Ómettanlegur og óseðjandi er lífsvilj-
inn, líkur betlara, sem aldrei fær nóg.
Hugsjónir rætast að vísu, en þær deyja
þegar um leið. Ósk fylgir ósk, áhyggja
fylgir áhyggju og ágimd vex með eyri
hverjum. Þess vegna verður hinn stöð-
ugi skortur að varanlegu ástandi og
leiðir til þess að lífsviljinn verður að
lifa á sj álifum sér, en getur aldrei orðið
sjál'fum sér nógur. t>ar af leiðir bar-
áttu fyrir tilverunni (á undan Darwin!)
stríð allra gegn öllum, frændur verða
frændum verstir, homo verður homine
lupus, maður verður manni vargur. Það
er þetta sífellda strið, sem sannar að
lífið er i'Ht. Þegar óskir uppfyllast, taka
leiðindin við.
Til sönnunar á tilvist il'lskunnar í mann-
heimi tekur Schopenhauer dæmi frá
bamaþrælikun samtímans, enda var þá
af nógu að taka. „Að fara fimm ára
gamaH í spunaverksmju eða aðra sams
konar, og þaðan í frá að sitja þar dag-
lega, fyrst tíu, þá tólf og loks fjórtán
stundir, og vinna þar sömu vélrænu
vinnuna, er að kaupa dýru verði þá
ánægju að draga andann . . .“
Þannig hugleiðir Schopenhauer lífið í
kringum sig, allt frá bemsku til elliára.
Hann öfundar ekki æskulýðinn, því að
lífsviijinn leikur það aldursskeið oft og
einatt æði grátt. í samibandi við mann-
dómsárin, ástalífið og fjölskyldulífið
tekur ekki betra við, og þar kemur fram
kvenhatrið og neikvæð afstaða til kyn-
lífsins, sem hann ræðir mikið um. Bezti
kafli ævinnar er s-tutt tímabil á elliárun-
um. Þá eigum vér aðeins stutta stund
eftir í biðsal dauðans.
Óttinn við dauðann er upphaf heim-
spekinnar og orsök átrúnaðar.
Guðfræðin er athvarf frá óttanum við
dauðann. Sjálfsmorð er engin lausn,
lífið hlær að þeirri leið og gerir grín
að henni. En geðveikin kemur sem að-
ferð til þess að komast hjá minningu um
þjáningar, sbr. Freud.
Hér vinnst ekki tími til að rekja
kenningu Schopenhauers um vizku
lífsins, en hún er athyglisverð. Þar er
fjallað um gildi heimspekinnar, um
snilligáfuna, gildi og hlutverk listarinn-
ar og um trúarbrögðin. Til þeirra tók
hann neikvæða afstöðu á yngri árum,
en með aldrinum breyttist þessi afstaða
hans. Þá mat hann það mest, sem kom
heim við hans eigin kenningar, í kristin-
dóminum, einkum allt það, sem lýtur
að heimshöfnun, meinlæti, miskunn og
friðsemd. Búddhadómurinn, með kenn-
ingunni um Nirvana og um þjáninguna
og um leiðina til að sigrast á þjáning-
unni, féll honum vel í geð. Á sams
konar leiðum taldi hann hina æðstu
vizku vera að finna.
E inn þáttinn í kenningum hans
mætti nefna vizku dauðans. í sambandi
við þær hugleiðingar er siðfræði hans
að finna. Lausn þráir hann frá tilgangs-
leysi lífsins, sem hann taldi hvarvetna
blasa við augum, nema hjá örfáum
snilligáfuðum hugsuðum og listamönn-
um. Vizka dauðans er fólgin í afneitun
eiginviljans, samtilfinningu með því
sem þjáist, höfnun kynlífsins, fjarlægð
frá svikabrellum ástalífsins og lygum
elskulegheitanna. Sá sem getur höndlað
vizku dauðans, mun á sínum tíma geta
fagnað honum sem hinu æðsta hnossi.
í raun og veru er þetta uppsuða úr
Búddhadómi að mestu leyti, þótt heim-
fært sé upp á Vesturlönd.
Sjálfur lifði Schopenhauer ekki eftir
kermingu sinni. Til þess var hann alltof
rótgróinn þræll vestrænnar úrkynjun-
ar og hræsni. En hugmyndir hans eru
rammar að afli, og ekki sízt spádómar
hans um framtíðina: „Undir jarðskorp-
unni blunda voldug öfl, sem við fyrsta
og bezta tækifæri mun óhjákvæmilega
eyðileggja skorpuna og allt hennar
líf . . . .“ Hefði hann verið kunnugur
kjarnorkunni, líkt og vér erum nú, þá
er lítil'l vafi á því að hann hefði sagt:
„Hér er enn ein mynd lífsviljans, sem
er sjáifum sér simdurþykkur og sundur
tærir sjálfan sig Og hin litla fleyta
skynseminnar mun ekki geta stjórnað
þessurn ægilega mætti“.
Nietzsche, sem lærði margt af
— Fransmenn
Framhald af bls. 8
komst hún ekki. „Austri“ komst út af
Eskifirði 6. maí og hélt til Reykjavíkur.
Gufuskipið „Pervi' kom 16. maí aust-
an frá Hornafirði. Hafði teppzt þar
í hafísnum og fór ekki lengra austur.
ísinn fór ekki alveg frá Fáskrúðsfirði
fyrr en 20. maí. Mestallan tímann, sem
hann var inni, var ferðazt á honum á
rnilli Norðurbyggðar og Suðurbyggðar.
Ég man eftir því, að haldin var gifting
arveizla í Hafnarnesi og mömmu og
okkur börnunum boðið í veizluna. En
við gátum ekki farið, því að mömmu
þótti of langt að fara þangað með okkur
svo ung. Nokkrar skemmdir urðu á
bryggjum á Fáskrúðsfirði af ísnum, og
vélskipið „Lifvelei" skemmdist það mik-
ið, að smíða varð það upp að mestu leyti.
Þegar ísinn var horfinn hófust sam-
göngur á ný með eðlilegum hætti. Þá
komu upp frá Noregi tveir norskir skipa-
smiðir, sem smíðuðu „Lifvelei" upp.
Frakknesku fiskiskipin komu inn eins
og undanfarin sumur, og vélbátarnir
fóru út á veiðar.
Sumarið 1912 unnum við hjá Stange-
land eins og sumrin áður. Mamma fór
út á Hafnarnes um sláttinn að heyja
fyrir kindunum sínum, eins og hún var
vön að gera á hverju sumri, og hafði
okkur börnin með sér. Ég hlakkaði alltaf
til þessara ferða, sem voru ánægjulegar,
en ckki datt mér þá í hug, að það yrði
í semasta sinnið.
Rcykjavík 1913. Frakkneskir menn settu
svip á bæinn.
S eint í október 1912 fluttumst við
alfarin frá Fáskrúðsfirði til Reykjavíkur.
Er við höfðum komið okkur fyrir, fór
ég 1 barnaskólann, sem stóð rétt við
Tjörnina. Seint í apríl og í byrjun maí
1913 fóru frakknesku fiskiskipin að koma
inn til Reykjavíkur. Við Steinn bróðir
minn fórum þá gangandi út grandann
út í Örfirisey. Þá voru ekki komnir hafn-
argarðarnir. Það var skemmtilegt að
koma þangað og sjá skipaferðina um
Engeyjarsundið. Við sáum frakknesku
Schopenhauer, sneri kerfi hans við að
verulegu leyti og reyndi að setja bjart-
sýnan blæ á Leþensphilosophie, heim-
speki lífsins, sem um leið er heimspeki
dauðans og tilgangsleysisins. Freud er
náskyldur Schopenhauer, eins og viður-
kennt er af hugsjónasagnfræðingum
vorra tíma, en þó er mikill munur í einu
atriði: Skynsemi sálfræðingsins er að
dómi Freuds svo máttug að hún getur
bjargað sjúklingnum frá upplausn, þótt
hann sé orðinn hvötunum að bráð og
hafi lagt á flótta inn í sálsýkina. En
meira þarf til að bjarga heimsmenningu,
fiskiskipin sigla inn með fannhvítum segl
um og leggjast á ytri höfnina.
Frakknesku sjómennirnir fóru í land
á jullunum og tóku vatn á tunnur í
lækjunum niðri við sjóinn. Þeir fóru
með þvottinn sinn í hvítum segldúks-
pokum, sem þeir báru á bakinu, og
þrömmuðu inn Laugaveginn í klofháum
stígvélabússum með trésólum. Þeir
þvoðu þvottinn í Þvottalaugunum og
höfðu tréklapp til að berja hann með,
eins og þeir gerðu á Fáskrúðsfirði. Ég
hitti þá og verzlaði við þá, seldi þeim
sjóvettlinga fyrir flandrarabrauð.
„Biskví for vodaling".
Frakkar settu svip á bæinn í Reykja-
vík eins og á Búðakaupstað: Landakot
og Landakotsskólinn og íbúðarhús prest-
anna, sem stóð við Túngötuna, og
Landakotsspítalinn hinsvegar við Tún-
götuna. Landakotskirkjan, stóð neðar
við Túngötuna. Það var timburkirkja,
snoturt hús. Franski snítalinn, sem þeir
létu byggja 1902 við Frakkastíg og
Lindargötu. Frakkastígurinn og Baróns-
stígurinn minna á þá og munu gera það
lengi. Konsúláhúsið Héðinshöfði, sem
frakkneskur konsúll lét byggja og síðar
varð eign Matthíasar Einarssonar lækn-
is. Frakkneska verzlunin í Hafnarstræti,
sem var í fullum blóma fram til 1915.
Allt þetta setti svip á Reykjavíkurbæ.
Fndalok frakkneskra fiskiskipa við
ísland.
E r heimsstyrjöldin hófst 1914,
hættu frakknesku fiskiskipin að koma til
íslands, ég sá þau ekki í Reykjavík eft-
ir 1914. Eg fór austur á firði á hverju
sumri, og 1916 sá ég seinast frakknesk-
ar duggur á Fáskrúðsfirði. Á Fáskrúðs-
firði er ekki annað orðið eftir, sem
minnir á veru frakkneskra sjómanna
þar, en gamla spítalahúsið og kapellan
og svo grafreiturinn á Krossum. En
frakkneski spítalinn á Búðakaupstað
var fluttur út á Hafnarnes og gerður að
íbúðarhúsi.
í Reykjavík er fleira, sem minnir á
þá, eins og áður segir: Landakotsbygg-
ingarnar, frakkneski grafreiturinn í
gamla kirkjugarðinum við Suðurgötu,
franski spítalinn sem er orðinn skólahús,
og HéðinshöfðL
sem er sjálfri sér sundurþykkt hús, þar
sem lífsviljinn ryðst áfram með svo
miklum krafti að menn tala um mann-
fjöldasprengingu.
Helztu heimildir, auk bóka Schopen-
hauers:
H. Ranheimsæter: Arthur Schopen-
hauer (Vestens tenkere II.)
H. K. Schjelderup: Filosofiens hist-
orie.
Will Durant: The Story of Philosophy.
Al'bert Schweitzer: Kultur und Ethik,
n.
SMÁSAGAN
Framhald af bls. 3.
EINHVERRAR umbreytingar varð
hann þó strax var daginn eftir komu
bréfsins. Annað andrúmsloft, — annar
svipur og augnaráð þeirra, sem hann
mætti. Móðir hans sagði:
— Það er sagt, að þú hafir fengið
verðlaunabréf. Hvar er það niður komið?
— Uss, það var ekkert.
— Þú ættir nú áð geta sagt henni
móður þinni það.
— Það er bara eintóm vitleysa, skal
ég segja þér.
En móðir hans lét sér ekki segjast og
hélt áfram að rausa um þá, er feneju
meira að vita en hún, móðurmyndin
hans. Og hefði hann fengið ver'ðlaun,
þá ætti hann að borga eitthvað fyrir mat-
inn, en hann væri þverhaus eins og faðir
hans.
Lars HSrd flúði. En hann hafði
skammt farið, er hann mætti prestin-
um á ferð með dóttur sinni og hundin-
um. Lars Hárd heilsaði og beygði úr leið,
en presturinn nam staðar og rétti fram
höndina Ijómandi af vinsemd.
— Kæri Lars, leyf mér að óska þér
til hamingju. Pósturinn sagði mér, að
þú hafir fengið viðurkenningu Akademí-
unnar fyrir ljóð þín. Það er stór við-
burður hér í sókninni. Komdu heim til
mín á prestssetrið einhvern daginn og
lofaðu mér að lesa kvæðin þín.
Þegar Lars Hárd leit í fjóluaugu dótt-
urinnar, sem geislúðu af aðdáun, hafði
hann ekki þrek til að segja sannleik-
ann. Meira að segja hundurinn, sem áður
hafði gjammað við honum, lagði nú haus
inn upp á kné hans og vildi fá klapp.
Hamingjan góða, ef allt væri bara eins
og þau héldu!
Hann tautaði eitthvað um það, að
þetta væri ekkert til að gera veður út
af, en presturinn og dóttirin héldu áfram
að ljóma og hrifust af óframfærni þessa
unga verðlaunaskálds.
Bara að Karlfeldt hefði nú þrátt fyrir
allt getáð látið það vera að nota umslag
og stimpil Akademíunnar, hugsaði hann,
þegar hann hélt för sinni áfram. Það var
Lengst t.v. minnisvarði sem Frakkar reistu Karli A. Tulinius ræðismanni.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
40. tbl. 1965