Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1965, Qupperneq 5

Franz Kafka er á meðal
þeirra evrópskra rithöf-
unda, sem framar öðrum hefur gætt
í heimi bókmenntanna eftir síðustu
heimsstyrjöld. Þrátt fyrir það hafði
skáldið þá dáið áratugum áður og
hvorki verið þekkt í lifanda lífi né
lengi þar á eftir. Það er fyrst að
heimsstyrjöldinni lokinni, að verk
Kafka í heild verða almennt kunn
og hljóta viðurkenningu sem ein-
hverjar hinar markverðustu og mik-
ilfenglegustu bókmenntir þessarar
aldar. Hér á landi virðist Kafka
fremur lítt kunnur og mjög lítið hef-
ur verið þýtt eftir hann á íslenzku.
Er það þeim mun undarlegra
sem íslendingar hafa yfirleitt verið
opnir fyrir hókmenntaáhrifum úr
flestum áttum og gjarnan verið
tízkusinnaðir í þeim efnum.
Franz Kafka fæddist 3. júlí 1883 í
Prag, höfuðborg Tékkóslóvakíu, sem
þá var hluti hins austurríska keisara-
dæmis. Foreldrar hans voru Gyðingar,
en af mjög mismunandi bergi brotnir.
Faðirinn, Hermann Kafka, var af fá-
tækum tékkneskum Gyðingaættum frá
sveitahéraði, og hafði sjálfur rutt sér
braut úr ömurlegri örbirgð, unz hann
varð vel efnaður stórkaupmaður. Móð-
irin, Julie fædd Löwy, tilheyrði hins-
vegar hinni menntuðu og efnuðu borg-
erastétt Gyðinga í Prag, sem talaði
þýzku. Þessi mismunur á uppruna for-
eidranna virðist hafa farið saman í syni
iþeirra Franz. Það kemur m. a. fram í
því, að hann talaði og skrifaði tékk-
nesku nær lýtalaust, enda þótt þýzka
væri töluð á heimili hans. Alla ævi leit
hann á Prag sem nærri því hluta af
ejálfum sér, þrátt fyrir ótvíræðan vilja
ti’ þess að slíta sig þaðan lausan hvað
eftir annað.
Hið sérstæða lífsviðhorf Franz Kafka,
eem svo mjög kemur fram í skáldskap
hans síðar í lífinu, á ekki sízt rót sína
eð rekja til kaldranalegs uppeldis á
heimili hans, sem faðirinn virðist hafa
átt mestan þátt í. Hermann Kafka var
maður harðgeðja, hrottafenginn og til-
litslaus, sem komizt hafði áfram fyrir
eigin óbilgirni og seiglu. Hann mat fólk
eftir efnum þess og stöðu í þjóðfélags-
etiganum, og því miðaði hann alla
menntun sonar síns við það að gera
hann að gjaldgengum meðlimi hinnar
þýzkumælandi yfirstéttar í Prag.
Dagleg afskipti Hermanns Kafka af
eyni sínum, Franz, munu þó ekki hafa
verið mikil og aðallega fólgin í skipun-
um og ávítunum. Móðirin, sem var ólíkt
nærgætnari við börn sín, gat hinsvegar
lítið sinnt syni þeirra, því að mestur
timi hennar fór í að aðstoða eiginmann-
inn við verzlunarstörf hans á daginn og
6pila við hann á kvöldin. Uppeldi sonar
þeirra var því að miklu leyti í höndum
þjónustukvennanna á heimilinu. Það
kemur hvað eftir annað fram hjá Franz
Kafka síðar í lífi hans, bæði í dagbók-
um, sem varðveitzt hafa, samtölum hans
við vini og kunningja og þá ekki sízt
í frægu bréfi hans til föður síns (bréfið
var aldrei sent), að hann hafi skynjað
heimili sitt í bernsku sem óskynjanlega
veröld, þar sem ríkt hafi dularfull og
torræð lög óskeikulla og fjandsamlegra
máttarvalda. Afleiðingin varð sú, að
hann varð feiminn og óöruggur og
einangraðist inni í eigin hugarheimi.
Samkvæmt vilja föðurins gekk sonur
hans í þýzkan barnaskóla og síðar í
þýzkan menntaskóla. Var þetta föður
hans mikið kappsmál, því að þaðan
komu hinir verðandi embættismenn
ríkisins. Hvorki uppeldi né nám Franz
Kafka virðist hafa verið til þess fallið
að vekja og efla ímyndunarafl hans, en
furðulegt og allt að því einstætt ímynd-
unarafl er einmitt mjög áberandi í
skáldskap hans.
Kafka .-eyndist ágætur námsmaður í
skóla, en jafnframt námsefni sínu þar
las hann mikið af öðrum bókum. Aðeins
15—16 ára gamall tók hann til að lesa
verk Spinoza, Darwins og Nietzsches,
og á menntaskólaárunum kynnti hann
sér ennfremur ýmsar andlegar stefnur,
sem þá voru að ryðja sér til rúms.
Trúarlegu uppeldi var ekki fyrir að fara
á heimili foreldra hans og hin israelska
trúfræðsla, sem hann hlaut í skóla, var
fyrst og fremst þurr boðorðakennsla.
Samt er trúarleg viðleitni hvað ríkasti
þátturinn í skáldskap Kafka.
Að stúdentsprófi loknu 1901 vildi hann
leggja stund á heimspeki en mætti þar
ákafri andstöðu föður síns. í þess stað
byrjaði hann í efnafræði, en skipti um
námsgrein að tveim vikum liðnum og
tók að lesa lögfræði, sem var einmitt í
samræmi við vilja föður hans. Áhugi
hans á lögfræði var þó mjög af skom-
um skammti og síðara námsmisserið
breytti hann enn um og las þýzku og
þýzkar bókmenntir. Síðan sneri hann
sér aftur að lögfræði og lauk doktors-
prófi í þeirri grein 1906. Næsta ár var
hann nemi við lögfræðistörf, starfaði
þar á eftir um stutt skeið hjá einka-
fyrirtæki, en byrjaði síðan að vinna hjá
hálfopinberu tryggingarfyrirtæki í júlí-
lok 1908. Hjá þessu fyrirtæki, sem
nefndist „Arbeiter-Unfallversicherungs-
anstalt“, starfaði hann sem lögfræði-
legur ráðunautur og þar vann harm a&a
ævi siðan á meðan heilsa entist.
Skáldskapur Franz Kafka felur 1
sér fullkomna byltingu í hugsun og
sköpun gagnvart 19. öldinni. Uppvaxtar-
ár hans ná yfir síðustu áratugi 19. aldar.
Þá var tímabil friðar og þjóðfélagslegrar
reglu í Evrópu, sem stóð að mestu óslit-
ið fram til 1914, er heimstyrjöldin síðari
skall á. En undir kyrru yfirborði gerjaði
og sauð. Á þessu tímabili fór fram end-
urmat fyrri viðhorfa og skoðana gagn-
vart trúarbrögðum, þjóðfélagi og listum
Það sem áður var fullkomið og algilt
talið, var nú vegið og léttvægt fundið.
Ekkert var algilt lengur nema þá helzt ^
afstæðnin, sem verður ráðandi viðhorf
hinnar nýju aldar. Hamslaus leit að nýju
tjáningarformi í bókmenntum og listum
er að hefjast, leit sem stendur í al-
gleymingi enn í dag.
Á þessum tímamótum var Kafka
stadduE. Hann stóð frammi fyrir knýj-
andi nauðsyn 20. aldarinnar á nýju
tjáningarformi sem nota mætti til þess
að opinbera hið áður dulda og óþekkta
í mannlegri vitund og skynjun, sem er
einkenni allrar sannrar listar.
Kafka hefur tekizt að leysa þetta
vandamál betur en flestum öðrum skáld-
um 20. aldarinnar. Skáldskapur hans er
með afbrigðum frumlegur. Samkenni
hans er, að Kafka bregður upp tveimur
heimum, sem hvor um sig er hinum
ólíkur. Þessir tveir heimar eru einnig
hvor öðrum óskiljanlegur og allar til-
raunir til þess að skapa samband á
milli þeirra reynast árangurslausar.
Þeir tala hvor fram hjá hinum. Um-
gjörðin um þá báða er hins vegar hin
sama. Persónurnar í þeim báðum lifa
innan sama umhverfis og það er ekkert
sem aðskilur þær í rúmi, heldur óendan-
leg fjarlægð í hugsun.
Annars vegar er hin hversdagslega
veröld, sem nútímamaðurinn hrærist í,
er bundinn af en um leið öruggur í, og
þar sem hann telur sig hafa flest ráð
yfir umhverfi sínu. Hins vegar er ósýni-
leg veröld, sem hvílir yfir öllu og enginn
nær til. Þaðan berast boð og fyxirmæli,
sem ógerlegt er að skilja. I örvæntingu
sinni reynir maðurinn allt til þess að
finna leið til þessara máttarvalda, sem
hann finnur a'ð ráða öllum örlögum hans,
en árangurslaust. Að lokum bindur
dauðinn enda á allt, en maðurinn reynist
jafn fjarri takmarkinu og áður, en það
er að finna tilgang með lífinu. Leiðin
að takmarkinu er samt til, á því er
enginn vafi. Við förum bara alltaf fram-
hjá því og finnum það aldrei.
Verk Kafka eru ekki mjög mikil
að vöxtum. Þau ná yfir þrjár skáldsög-
ur, sem eru kjarni þeirra, en einnig er
þar að finna nokkrar smærri sögur og
hugleiðingar eða uppdrætti í óbundnu
máli. Hér fer á eftir stutt lýsing á verk-
um Kafka.
„Málsóknin“ (Der Prozess) er senni-
lega þekktust af skáldsögum Kafka.
Hún segir frá ungum starfsmanni í
banka, Josef K., sem vaknar upp við
það einn morguninn, að hann er tekinn
fastur. En hann fær aldrei að vita
ástæðuna fyrir handtöku sinni og fyrir
hvað hann er ákærður. Hann fær ekki
einu sinni að vita hverjir dómararnir
eru. Allar tilraunir hans til þess að fá
einhverja vitneskju í þessa átt reynast
árangurslausar. Honum er vísað á bug
með allskonar furðulegum fyrirslætti og
útúrsnúningum af hálfu margflókins og
ofurþungs skrifstofubákns. Að lokum er
hann dæmdur til dauða og fluttur til
aftöku, en eftir sem áður fær hann ekki
að vita, hvað hann var ákærður fyrir.
Þetta er kynngimögnuð saga. Josef K.
er samnefnari einstaklingsins í nútíma-
þjóðfélagi. Allar tilraunir hans til þess
Eftir Magríús Sigurðsson
Franz Kafka. Myndin er frá árinu 1914
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
24. desember 1965 37