Lesbók Morgunblaðsins - 06.03.1966, Blaðsíða 1

'iftftrgtitiWfttato*
9. tbl. 6. marz 1966 41. árgangur
ángar liomu sunnan úr Vestur-Skafta-
fellssýslu gangandi sunnan yíir Breið-
dalsheiðí yíir Skriðdal og Velli til sjó-
róðra í Mjóafjörð o.fl. Austfirði. Sama
árið og Seyðisfjörður fékk bæjarrétt-
indi bjó níundi hluti þjóðarinnar í
Múiasýsium, og þaðan kom þá sjötti
hiuti ailra iandssjóðsteknanna. Höfðu
þó taisvert margir Austfirðingar flutt
vestur ti.1 Ameríku, og hófust þeir út-
fiutningar eftir Dyngjufjallagosið
mikla 1875, sem hafði stórskemmt um
200 jarðir á Fijótsdalshéraði og í Fjörð-
um og nær eyðiiagt sumar þeirra að
luilu.
Um það leyti, sem Seyðisfjörður fékk
bæjarréttindi, hafði nær öil verzlun
Héraðsmanna dregizt þangað. Og um
þær mundir og fram yfir aldamót mátti
Austuriands. En á fáurn árurn gerast
ýmsir þeir atburðir, sem valda því,
að blómaskeið Seyðisfjarðar var senn
iokið.
A:
Höfuðstaður Austurlands
Asl. ári voru liðin 1000 ár frá
því, að landinu var skipt
í íjórðunga og fjórðungsdómar
voru settir á Alþingi. Um tíma
munu fjórðungsþing hafa verið
háð, en um þau er lítið vitað.
Löngu seinna, þegar landinu var
skipt í ömt, var að mestu farið eft-
ir hinni fornu fjórðungaskiptingu,
en lengi var samt Norðurland og
Austurland eitt amt. Með lögum frá
1890 var Austuramtið skilið frá
Norðuramtinu, og með lögum frá
16. des. 1893 var að fullu gengið
írá amtaskiptingunni. Einu breyt-
ingarnar, er gerðar voru á takmörk-
um amtanna frá takmörkum fjórð-
unganna, voru þær, að Vestur-
Skaftafellssýsla, sem hafði tilheyrt
Austfirðingafjórðungi, var lögð und-
ir Suðuramtið. Með stjórnarskránni,
er gekk í gildi 1. febrúar 1904,
voru ömtin lögð niður. En þótt
landsfjórðungarnir hefðu nú ekki
lengur neina sérmálastjórn, þá hélzt
í vitund þjóðarinnar skipting lands-
ins í fjórðunga með sömu takmörk-
ium og amtanna, að öðru en því, að
Norður-Þingeyjarsýsla er jafnan
talin með Norðurlandi sem sjálfsagt
er.
Er ömtin voru lögð niður 1904, var
þingmönnum fjölgað um 4, einn fyrir
hvern fjórðung, þannig að fjórir kaup-
staöir með bæjarréttindum, sinn í hverj-
•«im fjórðungi, fengu sinn þingmanninn
hver. Þessir kaupstaðir voru: Reykja-
Vik, er áður hafði haft einn þingmann,
Isafjörður, Akureyri og Seyðisfjörður.
Þrir hinir síðasttöldu voru þá fyrst
gerðir að sérstökum kjördæmum, og
með þessum réttindum má telja, að þeir
haíi verið viðurkenndir sem höfuðstað-
jr, hver fyrir sinn fjórðung. Þessir kaup-
staðir hafa eflzt mikið frá 1904, nema
Seyðisfjörður.
Ö eyðisfjlöi-ður er fremur ungur
kaupstaður. Ýmsir aðrir verziunarstað-
jr á Austurlandi eru miklu eldri en
hann. Það er ekki fyrr en um 1850, að
verzlun hefst að nokkru ráði á Seyðis-
firði. Þá setti Örum og Wulff upp
verzlun þar, og fleiri komu svo í kjöl-
far þeirra, og 1873 fer Gránufélagið að
hafa þar fasta verzlun. Eftir að Pönt-
únarfélag Fljótsdalshéraðs var stofnað
1884, hafði það verzlunarhús sín og
aðalbækistöð á Seyðisfirði. Árið 1868
stofnaði ungur, norskur skipstjóri, Otto
Wathne, verzlun og sildarútgerð á Seyð-
isfirði, og árið 1880 settist hann þar að
að fullu.
Frá þeim tíma má segja, að meðan
hann lifði hafi hann verið atkvæða-
mesti og hugfrjóasti athafnamaðux
sinnar samtíðar á Austurlandi. Rak
hann fiskiveiðar og hafði skip í sigl-
ingu bæði til strandferða og millilanda-
ferða. Fluttu skip hans bæði fólk og
vörur. Hann setti fyrstur manna á
Austurlandi vatnsleiðslu í hús sitt, og
man ég það, að það þótti miklum tið-
indum sæta, að vatnið rynni upp í
móti í húsi Ottós Wathnes. Hann hafði
mikinn hug á því að gera Lagarfljót
skipgengt, en ekki entist honum aldur
til að koma þeirri hugsjón sinni í
framkvæmd
Seyðisfjörður fékk bæjarréttindi 8.
maí 1894. Um þessar mundir var þar
blómlegt athafnalíf, sem raunar víðar
á Austfjörðum. Komu menn í atvinnu-
leit þangað austur aila leið sunnan úr
Reykjavík. Man ég þá tíð, að Skaftfell-
svo heita, að öll skip, sem frá útlöndum
komu, kæmu fyrst upp til Seyðisfjarð-
ar eða þá í einhverra annarra Aust-
f jarða.
Prentsmiðja, sem Jón Öiafsson hafði
haft á Eskifirði, var keypt til Seyðis-
fjarðar 1883, og hófst þar blaðaútgáfa
EFTIR ÞORSTEIN
M. JÓNSSON
sama ár, en hvort tveggja lenti í þrot
eftir nokkur ár, en var endurreist aftur
af Otto Wathne. Um aldamótin voru
tvær prentsmiðjur reknar á Seyðis-
firði, og þar komu út tvö stjórnmála-
blöð, Austri og Bjarki, er voru mjög
ilivíg hvort í annars garð. Dálítið var og
prentað þar af bókum. Og nú var svo
komið, að Seyðisfjörður var óumdeil-
anleg menningar- og atvinnumiðstöð
rð 1898 féll í valinn, aðeins 54
ára gamall, öfiugasti athafnamaður bæj-
arins, Otto Wathne. Sex árum siðar
var önnur prentsmiðjan, sem verið
hafði á Seyðisfirði um skeið, flutt til
Reykjavíkur, og annað vikublað bæjar-
ins hætti að koma út. Það dró smátt og
smátt úr útgerð á Seyðisfirði, en að
sama skapi efldist útgerð á Norðfirði, og
fólki þar fór að fjölga, en fækka á Seyð-
isfirði. Mesta áfall Seyðisfjarðar var
þó það, að á nokkrum árum missti hann
nær aila Hóraðsverzlunina.
Skömmu eftir aldamótin var Lagar-
fijót brúað utan við Egilsstaði og ak-
vegur iagður frá Seyðisfirði gegnum
Fagradal og ytri hluta Eyvindarárdals
og að Lagarfljótsbrú. Fáum árum siðar
leið Pöntunarfélag Héraðsmanna á
Seyðisfirði undir lok, en það hafði áður
haít í sinni hendi mikinn hluta Héraðs-
verzlunarinnar. En er Föntunarfélagið
var undir lok liðið, stofnuðu Héraðs-
menn árið 1907 Kaupfélag Héraðsbúa
undir stjórn Jóns 3ergssonar á Egils-
stöðum, og hafði það aðalbækistöð sína
á Reyðarfirði. Dróst nú verzlun Héraðs-
manna frá Seyð.isfirði til Reyðarfjarðar,
og undir iok annars áratugs þessarar
aldar voru Héraðsmenn að mestu hætt-
ir verzlunarviðskiptum sínum við Seyð-
isfjörð, því auk þess að verzlunarsvið-
skipti þeirra hurfu til Reyðarfjarðar, þá
dróst mestur hluti af viðskiptum Hjalta-
staðaþinghármanna til Borgarfjarðar.
Fólki fækkaði nær árlega á Seyðisfirði,
en Neskaupstaður í Norðfirði varð fjöl-
mennasti kaupstaður Austurlands. En
vegna þess, að samgönguleiðir frá Hér-
aði voru torsóttari þangað en til flestra
annarra Austfjarða, ráku Héraðsmenn
aldrei neitt af verzlun sinni við Norð-
fjörð.
T ar nú svo komið, að enginn stað-
á Austurlandi gat talizt höfuðstaður
fjórðungsins, eða samgöngu- og menn-
ingarmiðstöð. Á Seyðisfirði, Mjóafirði
og víðar á Austfjörðum hnignaði út-
gerðinni. Illkynjuð fjárpest varð bænd-
um á Héraði og víðar svo þung í skauti,
Framhald á bls. 4.
* f-s-V-<"■ f •»'
,
Egilssiaöakauptún, snævi þakiö. Hvíta r ákin oíarlega á mynúinni er Lagaríljót, og slentlur býliö Egilsstaöir á bakka þess.