Lesbók Morgunblaðsins - 20.03.1966, Blaðsíða 12

Meistari Jón
Framhald af bls. 1.
prestur. Um sama leyti dvelur hann
sumarlangt enn í Selárdal hjá frænda
sínum að hebreskunámi.
Þegar Garðaprestakall losnar, sækir
hann um það og fékk íyrir því kon-
ungsveitingu, gegn vilja Miillers amt-
manns. Bú setti hann þar saman með
móður sinni, en sat þar lítt sjálfur, því
biskup sótti mjög eftir aðstoð hans sakir
heilsubrests. Og samkvæmt ósk biskups
er hann gerður að aðstoðarmanni hans
við biskupsstörfin. Skömmu fyrir andlót
sitt 1697 sendi Þórður biskup umsókn
til konungs, að séra Jón mætti biskup
verða í Skálholti að sér látnum. Ber
hann þar lof á hann sakir lærdóms og
gáfna.
Að vori 1697 tekur Jón Vídalín sér far
með skipi til Kaupmannahafnar til þess
að fá sig útnefndan biskup. Sagnir
herma, að er út kom, hafi embættið
öðrum verið heitið, dönskum manni, sem
notið hafi fulltingis Juels flotaforingja.
Einhverju mun hér skökku við skjóta,
því að Juel var látinn, er hér var komið
sögu. Samt má það satt vera, að
biskupsdæmið hafi öðrum verið ætlað
og það jafnvel dönskum manni. En hvað
sem því líður, varð endir sá, að Jón
Þorkelsson Vídalín var kvaddur til
biskups í Skálholti 16. dag nóvember-
mánaðar 1697 og vígður af Borne-
mann Sjálandsbiskupi 1. maí árið 1698.
Skömmu síðar sæmdi Kaupmannahafn-
arháskóli hann meistaranafnbót. Nafn
ið „meistari Jón“ festist við hann, og á
vörum íslenzkrar alþýðu öðlaðist það
meiri hljóm og tign en nokkur háskóli
gat gætt það.
Hinn ungi biskup sýndi það skjótt,
að hann var öllum þeim margháttaða
vanda vaxinn, sem sú tignarstaða krafð-
ist. Hann var „að persónu, ásýnd og
vexti fyrirmanrdegur, vel á fót kom-
inn.“ í augum brann leiftur fjörs og
gáfna, sem hlaut að hafa mikil áhrif
á alla, sem voru samvistum við hann.
í viðræðum var hann heillandi, mál-
færið skýrt. og hreint, og enginn vafi er
á, að einnig þá hefur mælska hans og
orðgnótt notið sín. „Við kunningja sína
og vini var hann sléttur og glaðsinnað-
ur“, við aðra út í frá ávarpsgóður og
lítillátur. Utan öls varð honum vart
komið til að skipta skapi. í búsýslu
reyndist hann umsvifamikill og fyrir-
hyggjusamur um öflun allra fanga.
Framan af biskupsárum hans var oft
harðindasamt og bjargarskortur. En
vistir dró hann vítt að, lét stunda
veiðiskap jafnvel í fjarlægum ám og
vötnum og sótti björg í bú um Vestur-
og Austurland og út til Vestmannaeyja.
Eúskap hóf hann félaus, en efnaðist á
skömmum tíma. Er ekki laust við, að
nokkurrar undrunár á þessu gæti í orð-
um séra Jóns Halldórssonar, er hann
segir: „Eftir það hann rétti við úr fá-
tækt og örefnum, hafði hann stóra og
fljóta lukku og mikið peningalán".
Ungur hafði hann brotizt áfram af eigin
rammleik og kynntist þá margs konar
störfum til lands og sjávar. Ef til vill
hefur hermennskureynsla hans þroskað
með honum stjórnlagni og skipulags-
gáfu. Þetta hvort tveggja mun hann
hafa átt. Það gerði hann óvenju hæfan
til að standa í straumbrotum jafn um-
fangsmikillar búsýslu og farnast þar af-
burða vel. Auðsöfnun hans náði á eng-
an hátt að rýra manngildi hans, eins og
stundum kann að verða. Þó að hann
væri úr fátækt skroppinn, örlaði
hvergi á nirfilmenninu, er hann komst
í álnir. Hann var með afbrigðum ör á
fé og hinn höfðinglegasti í allri risnu,
bæði heima fyrir og eins á alþingi.
„Hann hafði réttan og fullan reiknings-
skap í kaupum og sölum og borgaði
fliótt, en var örlátur í gjöfum.“ Við
úttekt staðarins var hann linur í kröfum
á hendur fráfarandi ekkju um álag og
innstæður, fórst honum þar stórmann-
lega. Að vísu bitnaði það síðar nokkuð
á ekkju hans, er annar tók við, sem
harðar gekk eftir.
Allar lýsingar á biskupi hníga að ein-
um og sama ósi. Þær sýna töfrandi per-
sónuleika bæði í sjón og raun, höfðingj-
ann, ímynd þeirrar mannhugsjónar,
sem stærst og glæsilegust hefur verið
talin meðal norrænna þjóða frá ómuna
tíð.
Enn fleiri stoðir runnu undir veg
hans og virðingu. Hann bar gæfu til að
eignast þá konu, er var honum að fullu
samboðin. Biskupsdóttirin frá Hólum,
Sigríður dóttir Jóns Vigfússonar, var
sem fædd til þess að veita forstöðu ein-
hverju stærsta heimili landsins og standa
við hlið afburðamanns. Samfarir þeirra
voru ágætar, og mun vart í annan tíma
meiri ljómi hafa leikið um Skálholts-
stað en þá. Tveggja dætra varð þeim
auðið. Önnur kom andvana, hin dó úr
Stórubólu. Á þau djúpu sár lagði trúin
sín lífgrös. Út frá þeirri reynslu mun
hann tala í einni ræðu, er hann segir:
„Þótt það sé náttúrlegt að syrgja ást-
vini sína, þá er ekki svo stór orsök
þar til, því vér höfum ekki misst þá,
heldur eru þeir undan oss farnir í
eilífa sælu“.
En úr öðrum áttum stóðu á honum
eggjar, sem erfiðara reyndist að deyfa.
Hinar langvinnu deilur hans við Odd
Sigurðsson lögmann og fleiri hafa mætt
á honum meir en nokkuð annað.
A þessari öld var það yfirleitt all-
mjög á reiki, hvað væru lög og hvað
réttur. Slíkt hlaut að valda því, að
meiri úfar náðu að rísa manna meðal
en ella. Dómsniðurstöður í opinberum
málum gátu brugðizt til ýmissa skauta.
Ýmist voru þær studdar Jónsbókar-
ókvæðum eða gripið var til konungs-
bréfa eða fyrri Alþingissamþykkta, en
auk þess fóru vaxandi áhrif danskra
laga.
Æðsti handhafi konungsvaldsins á
landi hér um þessar mundir var Christ-
ian Muller amtmaður, allt til 1718. Um
þrjá áratugi var hann raunverulegur
einvaldur. í lögum landsins kunni hann
ekkert, tók varla tillit til þeirra, nema
honn sæi sér hag í, var ósjálfstæður
og lítilsigldur maður, sem lá flatur fyrir
hvers konar smjaðri og blíðmálum.
Slíkt stjórnarfar hlaut að verða gróðr-
arstöð spillingar á flestum sviðum.
Fiokkadrættir mögnuðust, úlfúð manna
meðal óx, virðing fyrir lögum og rétti
þvarr. Aðfarir ýmissa höfðingja á þess-
um tíma minntu mjög á illdeilur Sturl-
ungaaldar.
Samkvæmt eðli sínu og upplagi hlaut
biskup að skipa sér þegar í flokk með
helztu umbóta- og hugsjónamönnum þess
tíma, Páli lögmanni Vídalín, frænda sín-
um, og Árna Magnússyni, vini sínum og
skólabróður. En sú afstaða varð honum
örlögþrungin.
Það kom brátt fram, að hinn „ungi
prins“ hlaut að verða svarinn andstæð-
ingur hans. Oddi Sigurðssyni var taum-
laus valdahneigð í blóð raunnin. Hann
var af góðu bergi brotinn, hafði gnótt
auðs að bakhjalli og nægar gáfur til að
reynast heppinn í málafylgju. Engum
fslendingi í þann tíð ætlaði hann stærri
hlut en sér. Nokkrar ýfingar urðu brátt
milli biskups og hans, unz af varð fullur
fjandskapur. í kirkjustjórn var biskup
allstrangur og siðavandur og vildi ógjarn
an lóta neinum haldast uppi að virða
að vettugi boð sitt og bann. Þeir, sem
urðu fyrir aðfinnslum hans og hirting-
um, leituðu þá gjarnan skjóls hjá Oddi,
sem greip fegins hendi tækifæri að
drepa valdi biskups á dreif og koma til
liðs við þá, sem fyrir aganum urðu. Af
þessu-öllu hafði biskup að vonum þung-
ar raunir. Deilur þessar verða ekki rakt-
ar hér, þó að freistandi hefði verið. Að
þessu tafli sínu við Odd sat biskup ekki
ætíð með nógri stillingu né hófsemi,
einkum ef öl var annars vegar, en til
drykkju var hann hneigður um of, svo
sem mörgum var þá títt. Og ekki er því
að leyna, að í þessum átökum kom nokk-
ur þverbrestur fram í skapgerð biskups.
Hann lætur hart mæta hörðu, hefur ekki
fullt vald á tungu sinni, stóryrði fjúka,
og hann skortir samningslipurð og hóg-
værð. í Narfeyrarför biskups brauzt út
fullur fjandskapur. Átti biskup að von-
um erfitt með að þola þá svívirðing, er
Oddur sýndi honum þá, og sneri sér
beint til konungs og bað um vernd gegn
Oddi. Vörnum reyndi Oddur að koma
fyrir sig og gerði það svo fimlega, að
jafnvel síðari tíma sagnfræðingum hefur
gengið illa að sjá við rökvillum hans
og blekkingum. En áður en málum
þeim lauk, féll biskup frá. Víkja mun
biskup að viðskiptum þeirra í postill-
unni, enda er hún í deiglunni um sama
leyti. I þessum orðum t. d. mun skeyt-
inu beint til Odds: „Ég vil ei tala um
það, hversu menn leita sér fordildar í
að spilla stefnum og vitnum þvert á
móti lögmálinu . . . og hversu slægvitrir
menn eru að skjóta málum á frest án
allra orsaka“. Og hefur hann ekki sjólf-
an sig í huga, staddan á Narfeyri, er
hann talar um höfðingjanna gestaboð:
„Þegar vínið er rokið úr höfðinu, vildu
menn þar aldrei verið hafa og ekki
betala þurfa það, sem til góða var gjört,
með því illa, sem á eftir fylgir"? Og að
deilu biskups við séra Jón Sigmundsson
mun vikið í þessum orðum: „Þessu vil
ég hafa vikið til þeirra, er setja einn
vesaling út frá heilögu altarissakra-
menti fyrir litlar eður engar sakir og
oftlega þær, er þeir sjálfir þykjast við
hann eiga.“
L íf biskups allan þann tíma, sem
hann sat á stóli, var markað stríði og
harðvítugri baráttu. Einveldið vildi
nota biskupsvaldið hvarvetna í sína
þjónustu, og gefur að skilja, að milli
konungsvalds og jafnheilsteypts per-
sónuleika og sjálfstæðs manns sem
Vídalíns hafi til órekstra getað komið,
enda mun hann hafa talið þáverandi
beiting veraldarvaldsins allt annað en
kristilega. Stórabóla gerði um þessar
mundir hverja landsbyggð að eins konar
blóðugum styrjaldarval. Og loks átti
hann við að etja einhvern óbilgjarn-
asta höfðingja, sem þekkzt hefur á
landi hér, mann, sem jafnvel lét sér
ekki fyrir brjósti brenna að leggja
hendur á biskup, er hann heimsótti
hann í visitatiuerindum. Ævi hans og
starf verður að metast með þessar að-
stæður í huga til þess að verða skilið
til fulls. Ódeigur snerist hann gegn
öllum þessum erfiðleikum. En þeir
setja mót sitt á skapsmuni hans og hafa
áhrif að meira og minna leyti á lífs-
skoðun hans. Þegar athugað er, hvílík-
an brennandi óhuga hann hafði á alls
konar umbótum fyrir land og lýð, er
það harmsefni, að honum gafst ekki
meira tóm til að vinna að þeim.
Skömmu fyrir andlát sitt skrifar
hann stiftamtmanni bréf, er sýnir
hversu vökull hugur hans var og áhug-
inn sterkur, einnig á hvers konar verk-
legum umbótum. Þær tillögur, sem
hann gerir þar, sýna hugsjóna- og um-
bótamanninn, sem trúir á möguleika
landsins og vill hefja sókn til margs
konar úrbóta í atvinnumálum þjóðar-
innar. Hann talar þar um kirkju, skóla,
verzlun o. fl„ vekur máls á umbótum
í fiskveiðum og iðnaði, talar um málm-
nám og hvernig stöðva megi hnignun
skóga, óskar að komið verði á ýmsum
nýjungum svo sem saltvinnslu, aukinni
veiði í vötnum og ræktun hreindýra.
Ljóst er og af sama bréfi, að hann hefur
sjálfur hafizt handa með ýmsar umbæt-
ur svo sem kál- og kornyrkju og mó-
tekju. Tóm til að vinna nánar að þess-
um áhugamálum gafst ekki.
Að áliðnum Sgúst 1720 reið hann að
heiman, og var för heitið vestur að
Staðarstað. Ætlaði hann að vera þar
við útför sr. Þórðar, mágs síns. Sama
dag kenndi hann verkjar fyrir brjósti,
sem ágerðist, er á dag leið. Komst hann
með naumindum til sæluhúss vestur á
Sleðaás. Honum var blóð tekið, en sóttin
elnaði.
Hann spurði Ólaf Gíslason dómkirkju
prest, sem með var, hvað hann hygði
um sjúkdóm þann. Hann svarar: „Mér
lízt herra, sem þér munið eigi lengi hér
eftir þurfa að berjast við heiminn“. Þá
anzar biskup: „Því er gott að taka. Ég
á góða heimvon". Voru þá kraftar hans
mjög á þrotum, svo hann megnaði eigi
að meðtaka heilagt sakramenti. Hann
dó 30. dag ágústmánaðar og var
greftraður í Skálholtskirkju 6. sept.
Ýmsir urðu til að mæra hann látinn
í ljóðum. En ein er sú minning um
hann, sem aldrei fyrnist, orð hans
sjálfs og prédikanir. Sá minnisvarði
nmn standa óbrotgjarn í bókmennt-
unum, meðan íslenzk tunga er töluð.
Hvar eru þeir nú?
Framhald af bls. 11.
og ráðherra fyrir þjóðir þær, er naz-
istarnir höfðu lagt undir sig.
á kom Frank. Hann var land-
stjóri Þjóðverja í Póllandi, sköllóttur
upp á háhvirfil. Hann hafði dökka bauga
um augun og varirnar voru samanbitn-
ar, eins og hann væri ákveðinn í því að
mæla ekki orð af vörum, jafnvel þó að
á hann yrði yrt.
Þá kom næstur krúnurakaður náungi,
Frick að nafni. Hann hafði haft það
vandasama verk með höndum að stjórna
„kosningum" innan Þriðja ríkisins. Hann
var í senn ófríður og illilegur í útliti,
höfuðstór og brúnn á hörund. Lítill og
ljótur maður sat við hlið hans. Það var
Gyðingahatarinn Julius Streicher. Hann
var lágur vexti og frekar grannur, sköll-
óttur með íbogið nef.
Næstir komu fjármálasérfræðingar
Hitlers, þeir Funk og Schacht. Funk sat
makindalega í stól sínum og notaði ekki
heyrnartólið. Hjalmar Schacht var elzt-
ur hinna ákærðu, 69 ára að aldri. Hann
bar aldurinn sæmilega, en var þó þreytu
legur á svip. Ekki sá ég hann aðhafast
neitt þar í stúkunni, en hann virtist
hlýða á það, sem fram fór, af athygli.
Eru þá allir taldir, sem sátu í fremri
röð.
Iieldur þú að ísland hafi borið nokkuð
á góma í Núrnberg?
— Jú, annar hvor aðmírálanna,
Raeder eða Dönitz, hafði sagt
frá því, að um það hafi verið rætt,
að taka Island, — áður en Bretar komu
hingað vorið 1940, með því að setja lið
á land úr stórum kafbátum. Það hefði
verið af ótta við brezka flotann sem
hugmyndin um kafbátana kom fram.
F yrir aftan Göring sat Dönitz,
flotaforingi og eftirmaður Hitlers í
nokkra daga. Ekki var unnt að greina
svip hans sem hinna, því að hann var
með dökk gleraugu. Hann var grannur
vexti, meðalmaður á hæð og geispaði
oft, rétt eins og það, sem fram fór, kæmi
honum ekkert við. í blaðamannastúk-
unni, rétt hjá honum, var talsvert af
kvenfréttariturum, sem voru þarna í
stuttri heimsókn eins og ég. Virtist
hann beina athygli sinni einkum að
þeim. Sætið við hlið hans var autt, en
það var einmitt sæti Raeders, sem var
í vitnastúkunni. Sat hann þar viðfelldinn
á svip við lítið borð, sem á var hljóð-
nemi, hægra megin við dómarana. Hann
hefði getað verið álnavörukaupmaður úr
Reykjavík. í næsta sæti við sæti
Raeders sat sá sakborninganna, sem var
yngstur. Það var foringi Hitlers-æsk-
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS-
20. marz 1966