Lesbók Morgunblaðsins - 27.03.1966, Qupperneq 1

að geta hýst 16 glæpamenn og 54 af-
brotamenn. Haíði því verið valinn stað-
ur þarna vegna þess, að alltaí væri
hægt að fá ull með góðu verði hjá verk-
smiðjunum handa föngunum að tæta, og
svo iægi það svo vel við sjó, að alltaf
gætu fangarnir aflað nóg í soðið. —
Árið 1816 rak Castenskj|öld stiftamtmað-
ur fangana burtu úr húsinu og sendi þá
á sína sveit. Nokkru seinna tók Moltke
greifi sér þar bústað og breytti húsið þá
um nafn og var nú kallað Kóngsgarður.
Seinna bjó svo landshöfðingi þar og var
það þá nefnt Landshöfðingjahús. Árið
1904 þegar innlend stjórn var sett á
laggirnar, settist hún þarna að með
skrifstofur sínar, og síðan hefir húsið
verið kallað Stjórnarráð. Þetta hús get-
ur staðið um aldur og ævi — og ætti að
standa un aldur og ævi.
Árni Óla:
Úr sögu Reykjavikur
Einu sinni veröur allt fyrst
Hvað var upphaf eða hversu
hófst, eða hvað var áður?“
spurði Gangleri í Hávahöll, er hann
vildi fræðast um sköpun heimsins.
Sama spurning er á vörum allra
þeirra, er fræðast vilja um sköpun
höfuðborgar íslands. Hér skal nú
reynt að leysa úr því „hvernig
höfst“, því að allmikinn fróðleik er
þar að finna um framvindu tím-
ans í Reykjavík. Þó skal aðeins far-
ið yfir gelgjuskeið bæjarins, fram
að þeim tíma er hann taldis-t aldar-
gamall, og skiptist það í tvo þætti,
íyrstu 50 árin og ö-nnur 50 ár.
S * * Mi.
ast með því, að litlu fiskimannaþorpi
á Seltjarnarnesi eru veitt kaupstaðar-
réttindi 1786. En grunnur höfuðborgar-
innar var þó gerður 34 árum fyrr, er
Skúli Magnússon landfógeti hóf að reisa
hér innréttingarnar“. Þá risu fyrstu
tim.burhúsin í Reykjavík, 5 að tölu, og
FYRRI HLUTI
þá hófst skip-ulag bæjarins með myndun
elztu götunnar, Aðalstrætis. Sú gata
ihlýtur því að teljast eldri en borgin,
ef miðað er við á-rið 1786. Og eitt af
timburhúsunum, sem þar rísu þá, stend-
ur enn (Aðalstræti 10). Með stofnun
verksmiðjanna hófst hér fjölbreyttur
iðnaður (tóvinna, járnsmíði, færaspuni,
beykiss-míði o.fl.). Þá hófst einnig útgerð
með skútum. Konungur gaf hingað tvæ-r
duggur, sem kallaðar voru Friðriksósk
©g Friðriksgjöf, og síðan lét Skúli smíða
þriðju dugguna og kallaðist hún Haf-
írú. Hún var smíðuð úti í Örfirisey 1755
©g þar með hafin hafskipasmíð í Reykja-
vik. Þessi dugga var höfð í ferðum til
hafna úti á landi til að selja klæði frá
verksmiðjunni og kaupa ull í staðinn.
Ein duggan var eitt sinn send norður á
Strandir að sækja rekavið, en annars
áttu þær að stunda fiskveiðar með hand-
lærum.
Útgerð þeir-ra borgaði sig ekki og eftir
fá ár voru þær allar seldar.
Fyrsta steinhúsi'ð
reis í Arnarhólstúni. Var smíði þess
þaíin 1764 eða fyrir rúmum 200 árum,
en henni var ekki lokið fyrr en 1770.
Upphaflega var þetta tukthús og átti
Uppdiauuj: af jtveykjavik 50 ára gamalli (1836).
Fyrsti kanpmaður í Reykjavik
var Christian Sunckenberg, danskur
maður, sem hafði verið forstjóri kon-
ungsverzlunarinnar. Þegar verzlun var
gefin frjáls við alia þegna Danakonungs,
keypti Sunckenberg bæði Reykjavíkur-
verzlunina og Eyrarbakkaverzlunina.
Verzlunarhúsin sem fyrst voru í Ör-
firisey höfðu verið flutt áður og sett
nyrzt við Aðalstræti, rétt ofan við Gróí-
ina. (Þar er nú verzl. Geysir). — En
fyrsti kaupmaður, sein fékk hér út-
mælda lóð til verzlunarrekstrar, var
Kristoffer Kahr, stórkaupmaður í Björg-
vin. Þessi lóð var austan við Austur-
stræti og reisti Kahr þar verzlunarhús
1788 gegnt Sunckenbergsverzlun, eða
litlu sunnar.
Verðlaun fyrir byggingar.
Með konungsúrskurði 1789 var l&itið
verðlaunum þeim, er reistu hús á kaup-
staðarlóðinni, og áttu þau verðlaun að
nema 10% af byggingarkostnaði. Nokkr-
ir hlutu þessi verðlaun.
Fyrsti íslenzkur kaupmaður
í Reykjavík var Páll Brekkmann.
Hann fékk lóð austan við Kahr og þar
reisti hann í félagi við Einar Þórólfsson
frá Engey verzlunarhús og íbúðarhús
úr timbri árið 1789. Þetta hús var á
horni Veltusunds og Hafnarstrætis.
Fyrsti skóli
í Reykjavík var Hólavallarskóli og
hófst hann sama árið og Reykjavík fékk
kaupstaðarréttindi, Þetta var hinn gamli
Skálholtsskóli, er fluttur hafði veirið
hingað. Svo var hann fluttur að Bessa-
stöðum og senn til Reykjavíkur 1846 og
kallast nú Menntaskóli. — Þegar Hóla-
vallarskóli byrjaði, hlóðu skólapiltarnir
vörðu efst á Arnarhólsholti og kölluðu
Skólavörðu. Hún tók miklum breyting-
um seinna og var orðin að útsýnisturni,
en við hana voru bundnar minningar
jafn gamlar kaupstaðnum. Því m^ður
var hún brotin niður 1931. Mikill fram-
farahugur er virðingarverður, en hann
má ekki brjóta niður allt hið gamla,
því að „án fræðslu hins liðna sést ei
hvað er nýtt“.
Hátignarmóðgun.
Þegar á fyrsta ári kaupstaðarins bar
svo við, að sóknarpresturinn, séra Guð-
mundur Þorgrimsson, sektaði vinnu-
mann Levetzows stiftamtmanns fyrir
helgidagsspjöll. Hafði hann rokið á burt
úr Viðey á sunnudegi þegar byrjað var
að samhringja. Þetta kallaði stiftamt-
maður „hátignarmóðgun“ af þvi að í
hlut átti starfsmaður æðsta fulltrúa há-
tignarinnar hér á landi. Fór málið fyrir
Cansellí, en þar fékk stiftamtmaður á-
vítur fyrir heimsku sína.
Faðir Reykjavíkur
hefir Skúli Magnússon fógeti oft ver-
ið kallaður. En sama árið og Reykjavík
fékk kaupstaðarréttindi, var honum vik-
ið frá embætti, vegna baráttu sinnar
fyrir verzlunarfrelsi, þótt öðru væri bor-
ið við. Var það afsetningarmál á döf-
inni fram til 1793, en þá var ákveðið
að Skúli skyldi fá lausn í náð vegna
elli og lasleika og fá full eftirlaun.
Kaupstaðarlóð Reykjavíkur
var ákveðin 1787. Takmarkaðist hún
af Grjótabrekkunni að vestan, tjörninni
að sunnan og læknum að austan, og var
alls 30462 ferfaðmar.
Innréttingarnar.
Samkvæmt ákvörðun tveggja nefnda
var ákveðið 1790 að leggja niður inn-
réttingarnar (verksmiðjurnar) í Rej’kja-
vík, og hófst sala húsa þeirra þegar á
næsta ári.
Fyrsti dómkirkjuprestur
var séra Guðmundur Þorgrímsson.
Hann átti aldrei heima í Reykjavík,
heldur bjó hann á Lambastöðum. Á hans
dögum var heldur engin dómkirkja hér,
hún var í smíðum og átti svo að heita
að hún væri messufær haustið 1796, eða
Framhald á bls. 7