Lesbók Morgunblaðsins - 27.03.1966, Síða 6

Dr. Johnson og Boswell á heimleið að næturlagi. Skopmynd eftir Rowland-
son.
hér undir bagga, og í trausti bess var
Samuel sendur í Háskólann í Oxford.
Styrkur sá, sem honum hafði verið heit-
inn, varð minni en lofað hafði verið,
svo að hann hvarf frá Oxford eftir
þrettán mánuði. En þennan tíma sem
hann dvaldi þar vakti hann furðu bæði
kennara og nemenda. Kennarar hans
töldu að þangað hefði aldrei komið slik-
ur latínuhestur og hin mikla en tæt-
ingslega þekking hans á fornum höfund-
um og höfundum endurreisnartímabils-
ins vakti undrun þeirra. Skólabræður
hans dáðu hann fyrir gáfur, skarpleika
og snilli í samræðum. Hann hirti lít-
ið um settar reglur og venjur, og því
fór fjarri að hann virti skólayfirvöldin.
Hann var ærið oft upphafsmaður að
óróleika og uppsteit innan skólans, en
honum fyrirgafst það sökum framúr-
skarandi þekkingar og gáfna. Þessi upp-
reisnarandi stafaði mikið af erfiðri að-
stöðu hans sökum fjárskorts, auk þess
var hann enginn íþróttamaður og útlit
hans var honum engan veginn til fram-
dráttar, stór og luralegur, illa klædd-
ur, og framkoma hans var oft vægast
sagt furðuleg. Um þetta leyti tekur
þunglyndi hans að ágerast svo mjög,
að oft stappaði nærri sturlun. Þótt hann
væri örsnauður var hann hrokafullur og
fyrtinn en jafnframt svo sjarmerandi að
aðrir gallar upphófust. Hann varð að
hverfa frá Oxford próflaus árið 1731.
Faðir hans dó sama ár snauður. John-
son varð nú að leita sér atvinnu og varð
að leggja fyrir sig kennslusnatt. Hann
sótti um kennslustarfa við Solihill-
menntaskólann, en var hafnað. Skóla-
nefndin áleit hann „ágætlega mennt-
aðan og einnig að honum hæfði betri
staða en kennarastaða við menntaskóla
staðarins, en álitu hann full hrokafull-
an og skapstyggan, og auk þessara
galla hefði hann þann leiða vana að
afskræma andlit sitt á hryllilegan hátt
með afkáralegum glennum, en slíkt
gæti haft miður holl áhrif á nemend-
urna“. Þunglyndi hans ágerðist á
þessu tímabili og hann sagði á efri ár-
um að hann hefði verið geðveikur allt
sitt líf, eða að minnsta kosti ekki alveg
heill á sönsum. Það varð margt til þess
að ýmsum, sem ekki þekktu hann því bet
ur, leizt enganveginn á persónuna, frek-
ar en Solihill-skólanefndinni. Tuldrið
og furðulegar upphrópanir, glennurn-
ar og afkáraháttur í göngulagi vakti
ýmsum kátínu eða ótta. Hann átti það
til að kalla upp setningu úr Faðirvor-
RABB
Framhald af bls. 5.
sem þœgilegt er að skella skömm-
um á. Stœrsta skömm sfónvarpsins
mun vera sú, að það rœni tóm-
stundum fólks, almenningur hœtti
að lesa bækur og Ijóð — og iðka
það, sem fagurt er: Börn og full-
orðnir verði andlausir sjónvarps-
gláparar, menningarleg hnignun sé
framundan verði ekki skrúfað fyrir
apparatið. Hvort bandarískt sjón-
varp er gott eða slæmt? Það er
saga, sem aðrir hafa rakið. En sjón-
varp er sjónvarp — og verður svo.
Ef fjöldinn les ekki lengur bæk-
ur, þá var sú þróun hafin áður
en sjónvarpið kom til sögunnar hér
á landi. Aukavinnan er nefnilega
stœrsta plága þessa lands og hún
er framar öllu öðru að gera fslend-
inga andlaus meðalmenni. Sjón-
varp er því langtum verri óvinur
aukavinnu en bóklesturs, því að
þeir eru tiltölulega færri, sem
svíkjast um og lesa bækur.
Haraldur J. Hamar
inu við hátíðlegan málsverð, og matar-
lyst hans var furðuleg að sögn konu
hans, frú Thrale, hann úðaði í sig sterk-
um sósum og hrúgaði sykri út í portvín-
ið. Smekkur hans á mat og drykk var
grófur og borðsiðir hans hæpnir. Hann
var einnig mjög hjátrúarfullur og það
varð oft til þess að gera hegðun hans öðr
um óskiljanlega. Auk þess var hann oft
mjög fjarhuga. Þunglyndið varð meðal
annars til þess að móta það sem sumir
nefna neikvæða skoðun á mannlegu
eðli og örlögum; þrátt fyrir svartsýnina
freistaði sjálfsmorðið hans aldrei. Hann
óttaðist allt það, sem minnti hann á
dauðann, þótt lífið væri honum oft hin
þyngsta byrði. Hann fann litla huggun
í trúnni í þessum þunglyndisköstum,
trúin var honum gleðisnautt form
gleðisnauðs sannleika og nauðsynjar.
Hann fer til Birmingham og kynn-
ist þar miðaldra ekkju, sem hann
kvæntist, hann tuttugu og fimm ára en
hún fjörutiu og sex ára, Johnson sagði
að til þessa sambands hefði verið stofn-
að af ást beggja aðila. Kona þessi hét
Elizabeth og var af kunnugum lýst sem
stuttvaxinni og digurri manneskju, held-
ur grófgerðri, sem hafði yndi af sterk-
um litum og sparaði ekki andlitsfarð-
ann. Johnson virtist þessi kona hrein
Venus og dásamaði útlit hennar fögr-
um orðum, en þess ber að geta að sjón
doktorsins var löngum slæm. Hann aug-
lýsir nú eftir nemendum en eftirtekj-
an varð knöpp, nemendurnir urðu að-
eins þrír það eina og hálfa ár sem skóli
hans starfaði.
1737 heldur hann til London með hálf-
karað leikrit „Irene“. Eftir ársdvöl fær
hann starf við the Gentleman’s Magaz-
ine, þar sem hann skrifaði þingfréttir. í
stjórnmálum var hann toríi og hataði
whiggana og kemur það í ljós í þessum
skrifum hans.
Þessi fyrstu ár hans í London voru
honum mjög erfið, hann hafði litlar
tekjur og skorti flest það, sem hann
hungraði eftir. Fátæiktin ýfði skap hans
og jók grófleikann í fari hans. Hann
var oft hungraður á þessum árum, og
þegar hann komst í góðan mat, var hann
sagður hafa rifið í sig fæðuna líkt og
hungraður úlfur.
Satíran „London“ kemur út 1738 und-
ir dulnefni. Hann fékk aðeins tíu gíne-
ur fyrir þetta ágæta kvæði, sem varð
svo vinsælt að það var prentað í ann-
arri útgáfu eftir viku. 1746 skrifar hann
undir samning um „Orðabókina“ og við
það batnar hagur hans til mikilla muna,
þau hjónin flytja í betra húsnæði og
tekjur hans aukast til muna. Johnson
gerði ráð fyrir því að ljúka við orða-
bókina 1750, en verkinu varð ekki lok-
ið fyrr en 1755.
A. rið 1752 lézt kona hans og nokkr-
um mánuðum síðar er hann farinn að
hugsa til nýs hjúskapar, en úr því varð
ekkert. 1749 gefur hann út kvæðið „The
Vanity of Human Wishes", sem var á-
gæt stæling á tíundu satíru Juvenals,
og nokkrum dögum síðar var leikrit
hans „Irene“ sett á svið af gömlum nem-
anda hans, David Garrick. Garrick og
Johnson voru mjög ólíkir um flest og
samkomulagið var oft erfitt, en þrátt
fyrir ólíkar skoðanir og kjör, drógust
þeir hvor að öðrum og máttu kallast
vinir allt til loka. Meðan hann vann að
orðabókinni gaf hann einnig út „The
Rambler“, tímarit með margvíslegum
greinum. Um páskana 1764 skrifar John-
son hjá sér nokkrar reglur til að hlíta
framvegis, sú fyrsta var: að varast
fantasíur og draumóra, önnur: forðast
leti, fara snemma á fætur og vinna
reglulega, sú þriðja: rækja skyldurn-
ar við Guð af kostgæfni og sú fjórða:
að lesa Biblíuna og ígrunda hana. Þetta
voru ósköp einfaldar reglur og aftur og
aftur talar hann um hvað honum sé
nauðsynlegt að hlíta þeim. Einkum
hafði hann mikinn hug á að vera ár-
risull, en honum gekk mjög erfiðlega
að framkvæma þá ætlun sína. Hann átti
erfitt með svefn, vildi vaka fram á næt-
ur og drakk þá oft óhemju magn af
sterku te, stundum allt að sextán te-
bollum, og auk þess hreyfði hann sig
lítið. Joihnson ásakar sig aldrei fyrir
hroka og reiði og enn síður fyrir að
meiða menn með tali sínu, en flestir
vinir hans og kunningjar urðu að þola
slíkar meiðingar, hann var mjög hitt-
inn og særandi, ef sá gállinn var á hon-
um. Boswell talar um þetta og segir að
„árásir hans á vini sína stafi af örygg-
isleysi og hinar níðangurslegu útlistan-
ir um menn og málefni séu örvænting-
arhróp manns í nauðum“.
Orðabókinni var tekið með miikl-
um ágætum, enda einstakt verk á þess-
um tímum. Það mátti lesa og má lesa
hana sér til ánægju. Skilgreiningarnar
eru nálkvæmar og snjallar, oft mjög
fyndnar og alltaf ákaflega persónulegar.
Tilvitnanir eru mjög vel valdar, en
aðalgallinn við bókina er vanþekking
höfundar á germönskum málum og upp-
luna orðanna. Þetta verk jók mjög
frægð doktorsins, en bætti lítið fjár-
hag hans. Hann hafði samið um að vinna
þetta verk fyrir fimmtán hundruð gíne-
ur og þeirri fjárhæð hafði allri verið
eytt, þegar síðustu arkirnar komu úr
pressunni, enda von, þar eð verkið tók
mun lengri tíma en hann hafði í fyrstu
álitið að það myndi taka. Fjárhagurinn
var svo slæmur að hann var tvisvar
handtekinn sökum sbulda og varð að
leggja fyrir sig allskonar snatt tii þess
að lifa, þótt hann væri hér eftir talinn
meistari enskrar tungu. Hann síkrifaði
um tíma fyrir nýtt mánaðarrit, „The
Literary Magazine" greinar sem flest-
ar eru þýðingarlitlar, nema ritdómur-
inn um „Free Inquiry Into the Nature
and Origin of Evil“ eftir Soame Jenyn,
sem er eitt með því bezta, sem Johnson
ritaði. Vorið 1758 tók hann að senda frá
sér greinar vikulega undir nafninu „The
Idler“, nokkurskonar framhald af „The
Rambler“, þessu hélt hann áfram næstu
tvö árin. „Rasselas, Prince of Abyssinia“
kom út 1759. Þá bók skrifaði doktorinn
á einni viku, og sendi handritið í press-
una án þess að lesa það yfir. Áistæðan
fyrir þeseum flýti var sú, að hann þurfti
að kosta útför móður sinnar og borga
smáskuldir hennar. Fyrir þetta verk
hlaut hann hundrað pund. Allt til 1762
hafði doktorinn lifað meira og minna á
hálfgerðum snöpum, en nú varð breyt-
ing til batnaðar, hann hlaut árlegan
styrk að upphæð þrjúhundruð pund. Nú
gat hann sofið lyst sína og þurfti ekki
að fara á fætur fyrir klukkan tvö á
daginn, nú gat hann drukkið te og talað
við vini sína þar tii skammt lifði nætur.
Hann þuxfti ekki lengur að eyða tima
sínum í snöp og stapp við prentara og
útgefendur. Sá sem átti mestan þátt í
'þessari styrkveitingu var Bute lávarður.
Þrjúhundruð pund á þessum tíma voru
lífytenleg laun. Hann hafði einnig tekið
við greiðs'lum fyrir útgáfu af Shakespe-
are, en nokkur dráttur orðið á fram-
kvæmd'um. Nú var hann mjög hvattur
til þess að takast þetta á hendur, enda
gat hann varla sóma síns vegna frestað
því lengur. Þessi útgáfa kom út 1765,
með merkilegum formála. 1763 kynnist
hann Roswell og „Klúbburinn“ er stofn-
aður árið eftir, síðar þekktur undir
nafninu „Bókmenntaklúbburinn“. í
þessum klúbbi voru ýmsir ágætir menn,
svo sem Burke, Reynolds, Goldsmith og
Garrick.
Atjánda öldin er öld samræðulist-
arinnar öðrum fremur og með kynningu
doktorsins og Boswells og klúbbstofnun-
inni kviknar ein sú bezta ævisaga og
samtalsbók, sem nokkrusinni hefur ver-
ið rituð. f Ævi Johnsons birtist doktor-
inn allur, lífsþorsti hans og lífsnautn,
sniiliyrði og hæfni, sem aldrei missti
marks. Þessi bók er einnig hin bezta
tíðarlýsing og jafnframt ævisaga
Boswells að svo miklu leyti, sem hann
var tengdur Johnson, en það var ekki
lítið. Þeir voru mjög ólíkir um flest og
oft þótti doktornum spurningar Bos-
wells ebki svara verðar, sem von var.
„Hvað mynduð þér gera, herra, ef þér
væruð læstur inni í turni með korna-
barni?“ Johnson reiddist oft við sinn
ágæta ævisöguritara, og gat þá oft verið
níðangurslegur í svörum. Stundum svar-
aði hann einhverri vitleysu, sem Bos-
well ígrundaði af alvöru, þar til hann
komst að því eftir langsamar íhuganir
að líklega hefði meistarinn verið að
svara út úr . . Og árin liðu, Boswell
skrifaði niður öll tilsvör meistarans og
meistarinn hæddi hann, skammaði hann
fyrir einfeldni og heknsku og þótti vænt
um hann. Og Boswell þreyttist aldrei
á að spyrja um álit meistarans um allt
niilli himins og jarðar. Skömmu eftir
stofnun klúbhsins kynntist Johnson
Thrale-hjónunum. Thrale var efnaður
ölbruggari kvæntur konufiðrildi, sem
var ákaflega hrifin af gáfum og lær-
Framhald á bls. 14
g LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
27. marz 1966