Lesbók Morgunblaðsins - 27.03.1966, Qupperneq 7
ÁRNI ÓLA
Framhald af bls. 1
8 árum eftir að byrjað var á smiði henn-
ar. En séra Guðmundur dó 28. nóv. 1790,
svo að hann sá hana aldrei.
Fyrsti næturvörður
var Magnús Guðlaugsson tómthúsmað
ur í Sjóbúð. Fékk hann þetta embætti
1791 og skyldi hafa 8 mörk á viku í
kaup og 2 skildinga fyrir Ijósmeti hverja
nótt. Vegna þessa kostnaðar var lagður
á sérstakur húsaskattur.
Fyrsta leiksýning
fór fram 19. okt. 1791 í Hólavallar-
skóla. Var þá sýndur leikurinn „Björg-
unarlaunin“ eftir Geir biskup Vídalin.
Fyrsta prestvígsla
í dómkirkjunni fór fram 25. sd. eftir
trinitatis (13. nóv.) 1796. Vígði þá Mark-
ús Magnússon stiftprófastur Eirík Guð-
mundsson til Hvalsness og Kirkjuvogs-
sókna.
Fyrsti biskup
í Reykjavik var Geir Jónsson Vídalín.
Hann var vígður 30. júlí 1797 af Sigurði
Stefánssyni Hólabiskupi. Fyrst í stað
bjó hann á Lambastöðum, en fluttist til
Reykjavíkur 1807 og bjó til dauðadags
í húsinu Aðalstræti 10.
Meðhjálpari og hringjari.
Árið 1797 voru stofnuð tvö embætti
við dómkirkjuna, meðhjálpara og
hringjara. Skyldi meðhjálpari hafa að
launum 2 ríkisdali á ári (4 kr.), en
hringjarj 1 rdl. 48 skildinga (3 kr.).
Hjúskaparlýsingar.
Árið 1799 vor'u að stjórnarboði af-
teknar „trúlofanir“, en í þeirra stað
skyldu koma lýsingar til hjónabands af
predikunarstóli þrjá sunnudaga í röð.
Alþingi
var í fyrsta sinni háð í Reykjavík 1799
og þá í Hólavallarskóla.
Fyrsti járnsmiður
bæjarins var Bjarni G. Lundborg,
sonur Guðmundar Runólfssonar sýslu-
manns. Hann hafði numið iðn sina er-
lendis, en settist hér að 1799 og fékk
leyfi til að kenna járnsmíði og gefa
nemendum sínum sveinsbréf að loknu
námi. Bjarnj reisti sér torfbæ skammt
austan við dómkirkjuna og var sá bær
jafnan nefndur „Kleinsmedens Hus“, á
þeirra tíma reykvísku.
Landsyfirréttur
var í fyrsta skipti settur í Reykjavík
10. ágúst 1801. Dómstjóri var Magnús
Stephensen, en meðdómendur Bene-
dikt Gröndal og ísleifur Einarsson.
Fyrsta íbúðarhúsið í Austurstræti
lét Isleifur Einarsson yfirdómari reisa
1802 Þetta hús stendur enn og er nú
Haraldarbúð.
Sérstakt lögsagnarumdæmi.
Með konungsúrskurði 15. april 1803
var Reykjavík gerð að sérstöku lögsagn-
arumdæmi. En með konungsúrskurði 24.
febr. 1835, náði lögsagnarumdæmið vest-
ur að landamerkjum Eiðis og Lamba-
staða, að sunnan að Skildinganesslandi
og að austan að Laugarnesslandi. Innan
taKmarka þess urðu þá Örfirisey, Sel,
Hliðarhús með Ananaustum, Arnarhóll
og Rauðará.
Fyrsti bæjarfógeti
var danskur maður, Rasmus Fryd-
ensberg og tók við embættinu 1803.
Hann hafði hingað með sér tvo danska
lögregluþjóna, Ole Biörn og Wilhelm
Noldte, fyrstu lögregluþjóna hér.
Fyrsti borgarafundur
var háður 1803 til þess að kjósa sátta-
nefnd fyrir lögsagnarumdæmið. Síðan
voru slíkir borgarafundir háðir nokkr-
um sinnum til þess að ráða fram úr
bæjarmálefnum, áður en sérstakir bæj-
arfulltrúar væri kosnir.
Fyrsta yfirsetukona
bæjarins vax dönsk og var hún send
hingað 1803 að tilhlutan Rentukamm-
ers. Hún hét Johanne Marie Wiezend og
átti að fá 60 rdl. árslaun. Hún var alltaf
kölluð jordemoder. Hún giftist seinna
Malmquist beyki sem er kunnur af
fylgi sínu við Jörund hundadagakóng.
Fyrsti landlæknir,
búsettur í Reykjavík, var Thomas
Klog, sonur Klogs kaupmanns í Vest-
mannaeyjum. Hann tók við embættinu
1804 eftir Jón Sveinsson í Nesi, en hann
hafði látizt árið áður. Klog bjó um
tveggja ára skeið í Svenska húsinu (nú
Hressingarskálinn), en fluttist þá vestur
að Nesi í tvíbýli við lyfsalann. Síðan
fluttist hann alfarinn til Danmerkur
1816 og var hans lítt saknað. — Næst-
settist hér að Jón Thorsteinsson land-
læknir og reisti Doktorshúsið 1834. Síð-
an hefir landlæknir alltaf átt heima í
Reykjavík.
Stjörnuskoðunarstöð.
Ohlsen landmælingamaður, sem hér
var um aldamótin 1800, stakk upp á því,
að stjörnuskoðunarstöðin að Lambhús-
um á Alftanesi væri flutt til Reykja-
víkur, og Rasmus Lievog stjörnumeist-
ari væri um leið gerður að kennara við
Hólavallarskóla. Lagði hann til að hér
yrði reist svo stórt hús, að foringjar
landmælinganna gæti líka notað það
eins og þeir þyrftu. Danska stjórnin
féllst ekki á þetta. Líklega hefir henni
blöskrað kostnaðurinn. En þó var á-
kveðið að reisa lítið sérstakt mælinga-
hús á Hólavelli, svo að landmælendur
gæti geymt þar verkfæri sin og athugað
himintungl á vetrum. Iiús þetta var gert
úr samanbarðri mold og voru í því tvö
herbergi. I öðru skyldi geyma hin venju-
legu ferðaverkfæri mælingamanna, en
í hinu voru múrstallar sem stjörnuskoð-
unartækin gæti staðið á. — Fangar í
hegningarhúsinu unnu mest að bygg-
ingunm, og í athugasemdum við reikn-
ingana til Rentukammers segja þeir
Wetlesen og Frisak mælingamenn, að
þar „sé með talið skonrok og brennivín
handa föngum þeim, sem unnu að hús-
inu, því að það er gömul venja, að þeir
fái í staupinu og brauð daglega þegar
þeir vinna fyrir borgara í bænum, og eft
ir að hafa ráðfært okkur við stjórn
Hegningarhússins, gátum við ekki skor-
ast undan að láta fangana fá þetta“.
Alls unnu fangarmr þarna 249 dagsverk.
Fengu þeir ekkert fyrir það sjálfir, en
hinn íslenzki tukthússjóður fékk 28 skild
inga fynr hvert dagsverk. — Húsið
kostaði 415 rdl., 13 sk. og var það full-
gert eftir tvö ár, byrjað á því 1803 en
verkinu lokið 1805. Ekki var byggingar-
efnið hentugt. Húsið var ákaflega sagga-
samt, hélaði allt innan á vetrum, og
varð brátt ónothæft með öllu. — Þann-
ig iór um fyrstu vísindastöðina í Reykja-
vík.
Fyrsti trésmíðameistari
í Reykjavík var Jón Borgström. Hon-
um voiu 1805 veitt meistararéttindi og
þá lun lcið leyfi að taka pilta til tré-
smíðanáms og veita þeim sveinsbréf.
Fyrsta þrifnaSarráðstöfun.
Haustið 1806 gaf bæjarfógeti út bann
viö því „að bera ösku, móköggla, eða
önnur óhreinmdi i kirkjugarðinn eða
Austurvöll, ellegar á nokkurt kaupstað-
arins pláss, heldur niður í fjöru eða
á afvikinn stað“.
Fyrsti málflutningsmaður,
sem ráðinn var við yfirréttinn, var
Finnur Magnússon síöar professor.
Þetta var 1806. Hafði hann áður flutt
þar nokkur mál, með sérstöku leyfi
dómstjóra. Finnur fór héðan alfarinn til
Kaupmannahafnar 1812.
Fyrstu eldvarnir.
Hinn 1. apríl 1807 gaf stifamtmaður út
auglýsingu er bannaði í Reykjavík tjöru
suðu og lifrarbræðslu. Bannað var og
bera ljós, eld eða glæður milli húsa,
nema í lokuðu glóðarkeri. Tóbaksreyk-
ingar voru bannaðar þar sem eitthvað
eldfimt var í nánd og jafnvel á götum
úti. Kertasteypa og tólgarbræðsla var
bönnuð um nætur. Og harðbannað var
að skjóta á götum bæjarins.
Erlendir ræningjar.
í júlí 1808 kom hingað enskur sjó-
ræningi, Gilpin að nafni. Krafðist hann
þess að æðstu valdsmenn afhentu sér
fjárhirzlu landsins. Honum var afhent-
ur Jarðabókarsjóðurinn, 37.000 dalir, því
að um annan sjóð var ekki að ræða hér
á landi. — Þetta rán réttist aftur 1812
fyrir milligöngu Bjarna kaupmanns Si-
vertsens. Fékk hann svo í viðurkenning-
arskyni riddarakross dannebrogsorðunn-
ar, og var upp frá því ætíð kallaður
Bjarni riddari.
Fyrsti íslandskonungurinn.
Árið 1809 lagði Jörundur hundadaga-
konungur landið undir sig og gerðist
konunugur yfir, en ríki hans stóð ekki
nema 54 daga.
Innsigli Reykjavíkur.
Hinn 28. jan. 1815 samþykkti Cans-
ellí sérstakt innsigii (eða skjaldarmerki)
Reykjavikur. Var á því maður með staf
í hendi og stóð á sjávarbakka hjá báti,
en að baki honum voru þrír flattir
þorskar. I umgjörð myndarinnar stóð:
„Sigillum Civitatis Reikiavicae“.
Fyrsta bókasafn.
Að frumkvæði C. C. Rafns, síðar
prófessors, var stiftbókasafn stofnað í
Reykjavík í ágúst 1815. Þetta var upp-
hafið að Landsbókasafni. Ekkert hús
var til fyrir safnið, svo að því var fyrst
í stað komið fyrir í Konungsgarði. Svo
var það flutt á loft dómkirkjunnar, og
þaðan í Alþingishúsið nýsmíðað 1881.
Sérstakur bæjargjaldkeri
var fyrst ráðinn árið 1822. Hann var
kailaður Kæmner. Þá fékk bæjarfógeti
og leyfi til þess að ráða tvo menn sér til
aðstoðar við að jafna niður útsvörum. Er
það fyrsti vísir að niðurjöfnunarnefnd.
Fyrsta grindadráp í Reykjavík.
Hirrn 17. sept. 1823 voru 450 marsvín
rekin á land vestur í hafnarkrikanum
þar sem Slippurinn er nú.
Sundkennsla
var fyrst hafin í Reykjavík 1824 og
fór fram í Laugarnesslaug. Kennari var
Jón Þorláksson Kjærnested, norðlenzk-
ur maður. Nemendur voru 30.
Fyrstur íslenzkur lögregluþjónn
var Magnús stúdent Jónsson frá Eiði
á Seltjarnarnesi. Hann fékk stöðuna
1827.
Fyrsta þvottalaugaskýli
lét Ulstrup bæjarfógeti reisa 1833 fyr-
ir samskotafé, er hann hafði safnað.
Þetta hús fauk 1857. Næsta hús hjá
laugunum lét Thorvaldsensfélagið reisa
1877.
Fyrsti lyfsali
hér var Oddur Thorarensen. Hann
fékk leyfi 1833 að flytja lyfjabúðina
frá Nesi til Reykjavíkur.' Lét hann þá
reisa nýtt hús við Austurvöll, rétt fyrir
austan kirkjugarðinn, og þar var lyfja-
búðin þangað til hún fluttist í liisið á
horni Austurstrætis og Pósthússtrætis.
Fyrstu brauðgerðarhús.
Á fyrstu árum Reykjavíkur voru skip
alltaf í vandræðum að fá hér brauð
vegná þess að ekkert bökunarhús var til
í bænum. Kaupmenn þeir, sem skipin
höfðu í förum, urðu þá jafnan að snúa
sér til húsmæðra í bænum og fá þær
til að baka brauð handa skipverjum.
Árið 1818 hugðist Ole P. Chr. Möller
bæta úr þessu. Hann reisti lítið hús
vestan undir Svenska húsinu og kallaði
það Bökunarhúsið. Er sagt að þar hafi
verið hinn fyrsti bökunarofn, en menn
vita ekki hvernig hann hefir verið. Frið
rik Hansen, einn af Básendabræðrum,
stóð fyrir þessu bökunarhúsi og mun
þar ekki hafa verið bakað annað en
skipsbrauð. En þetta blessaðist ekki og
skömmu seinna lagði Möller niður
baksturinn og lét verzlunarþjóna sína
búa í húsinu. Þetta hús er nú hluti af
vesturenda Hressingarskálans. — En
fyrsta fullkomið brauðgerðarhús stofn-
aði P. Chr. Knutzon kaupmaður 1834, og
er það jafnframt talið fyrsta brauð-
gerðarhús á íslandi, og eina á íslandi
fram til 1868. Hús fyrir brauðgerðina
reisti Knudtzon í brekkunni fyrir ofan
læk og fékk þangað þýzkan bakara,
Tönnes Daniel Bernhöft. Árið 1845
keypti svo Bernhöft eignina. Húsin
standa þarna enn og eru alltaf kölluð
Bernhöftsbakarí í daglegu tali.
Fyrsta blaðið
hljóp hér af stokkunum 1835. Var
það „Sunnanpósturinn“, er þeir Þórð-
ur Sveinbjörnsson háyfirdómari og Arni
Helgason stiftprófastur gáfu út. Blaðið
var prentað í Viðey og var það nokkuð
umhent fyrir ritstjórnina, enda lognað-
ist blaðið út af eftir rúmt ár, kom út til
ársloka 1836.
Sérstök þingliá.
Hinn 15. apríl 1835 var með konungs-
úrskurði ákveðið að Reykjavík skyldi
vera sérstök þinghá, vegna stöðugrar
fólksfjölgunar.
Fyrsti bæjarstjórnarfundur
var háður 20. nóv. 1836. Voru þá bæj-
arfulltrúar 4, en bæjarfógeti oddamaður.
Fyrstu bæjarfulltrúarnir voru þeir Ein-
ar Helgason snikkari, Th. H. Thomsen
verzlunarstjóri, Jón Thorsteinsson land-
læknir og Jón Snorrason á Sölvahóli.
Þá var Stefán Gunnlaugsson bæjarfó-
geti.
★
Tiler uppdráttux af Reykjavík þeg
ar hún var 50 ára gömul (1836). Er hann
gerður af frönskum manni, M. V. Lott-
in. Má þar sjá að svo að segja öll byggð-
in er enn í Kvosinni. Þó má heita að
Austurvöllur sé enn óbyggður austur
að læk. A uppdrættinum er fjaran sýnd
eins og hún gat orðið mest og eru þar
fjórar bryggjur, sem kaupmenn áttu,
en þar fyrir ofan á malarkambinum eru
fiskreitar.
Um þessar mundir birtist í Fjölni
bréf frá séra Tómasi Sæmundssyni, þar
sem hann talar um Reykjavík eins og
hún blasti við honum þá, og eins og
hann vildi að hún yrði. Þar segir svo:
„Mikið er frá því sagt hvað Reykja-
vík fari fram með ári hverju, og ekki
er þvi að leyna, að húsum hefir þar
ærið fjölgað núna seinustu árin; líka
eru þau svo ásjáleg sem þvílík hús mega
verða. Þó fannst mér miklu minna bera
á fegurð og ágæti bæjarins þegar ég sá
hann, en ég hafði gert mér í hugar-
lund. Landslaginu er þanmg háttað, að
þar gæti verið dásnoturt kaupstaðar-
korn: á fleti milli sjávar og stöðuvatns,
með grænum holtum beggja megin; en
fyrst og fremst býður kotaþyrpingin,
sem liggur allt um kring, af sér sér-
stakan óþokka. Þo ég mætti muna eftir
hvernig á stóð, lá mér samt við að
finna til sjósóttar þegar ég kom í land,
og þó miklu fremur þeim, sem með mér
voru, því þeir urðu öldungis hissa og
spurðu hvaða rústir þetta væru og
hverju það gegndi. Aldrei gerði Hoppe
betra verk á dögum hérveru sinnar, eD
Framhald á bls. 14
27. marz 1966
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7