Lesbók Morgunblaðsins - 03.07.1966, Blaðsíða 7

BÓKMENNTIR
Framhald af bls. 5.
um málum og með ýmislegu útflúri, því
þeim manni væri trúandi til flestrar
frekju og eigingirni, þar á meðal kyn-
óra, sem svo er óvenjulega tiltækt orðið
,,ég“.
íðara ritverkið: töluröðin reikn-
ingsmerkjalausa með meðal annars
fimm núll fremst í tölu og það án
einnar einustu kommu til afsökunar til-
veru sinnar, er annað dæmi um álaga-
ham fallinn yfir hugmynd fullvita
manns. Skal nú sú sama hugmynd sýnd
hér með frágangi höfundar síns, og
svona leit hún út:
Ei steinn
(með vísitölum)
2756
6471
69642
8163
93
51647
8219
641
2159
0006584
062
0006584
062
0000096684
2
Þetta útleggst samkvæmt bókmennta-
fræði Kára Marðarsonar með þessum
orðum:
Ei steinn
(með vísitölum)
Manninum kveður mikið að,
margar tölur þylur.
Sífellt er hann að sanna það
sem að enginn skilur.
Og þetta mun vera rétt þýðing, eða
treystir nokkur sér til að gera aðra ná-
kvæmari?
F r kleift að hugsa sér betur þveg-
inn óþrifnað og kjánalæti af þessum
skáldverkum en þarna er gert með
skýringum Kára Marðarsonar á þeim?
En ef haldið er dæmi ævintýrisins,
þá er kóngsdótturinni, sem varð að
endurfæðast eins og kisugrey — og ekki
virðulegar en svo — eftir að hafa ver-
ið silungur, enn óbjargað frá síðara
h.utskipti sínu, því þótt Kári Marðar-
son hafi sannað það, að höfundar atóm-
Ijóða þeirra, sem hér um ræðir, hafi
að minnsta kosti getað haft hugsun bak
við orð sín og sennilega átt sér vit-
rænan tilgang með þeim, þá er þó enn
eftir að sýna, að framsetningarháttur
þeirra eigi sér nokkur ágæti; hitt þarf
engrar sönnunar við, að það er ljótur
Jjóður á ráði hverrar íslenzkrar klausu,
ef flytja þarf síðan inn erlenda vís-
indamenn til þess að ráða hana eins og
gátu, fyrir mikinn hluta íslenzkra les-
enda, og eftir er þá að sýna kosti henn-
ar eða þeirra, ef nokkrir eru. Ókostirnir
skera í augun. Ritskýrendur siíkra
verka verða að hafa hin beztu vinnu-
skilyrði, því ekkert af þessu er auð-
velt að læra svo öruggt sé til þess að
hafa það með sér í huga að vélinni eða
í kindaargið; sitja verður yfir því inni
við borð með ritföng til að stinga niður
tillögum sínum; bókakost verður að
hafa ærinn, því víða er þessum leir
lagt í holu. Gagnvart slíku fóðri sálar
sinnar er gölluð, jafnvel allmikið
gölluð vísa betri. Hana er kleift að
kunna örugglega utanbókar og njóta
við starf sitt, taka saman og liða sund-
ur án þess að hafa „Birting“ við hönd-
ina til uppflettingar og gjarnan það
annað af bókum í hillum eða hugum,
sem heilvita menn vildu frekar eiga
og hugfesta heldur en ,,Birting“; enn-
fremur má sleppa við að vera útbúinn
með ritföng eins og við ráðningu kross-
gátu og þá fæst nægur tími til starf-
ans. Ritföngin og ritunaraðstaðan er
stórum nauðsynlegri við rannsókn
„atómljóðsins“ en nok'kurs dróttkvæðis,
af því að „atómljóðið" er torlærðara og
óreglulegra að gerð og ekki verður
fundið af hljóðfalli eða öðrum einkenn-
um, þótt afbakast kynni í minni og
meðförum, hafi menn það ekki skráð.
Áðurtalin skilyrði getur að vísu Kári
Marðarson veitt sér, enda eru slík störf
atvinna hans og hugðarefni; og af ein-
stakri málskyggni er það verk formað
og framkvæmt hjá honum. En íslenzk-
ur múgamaður á þessara kjara elíki
kost við verk sín, þótt einmitt þeim,
hmum algengu borgurum, sé meiri þörf
viðbótar við andlegar nautnir og vit-
ræn hugðarefni en langskólamönnum,
sem eiga aðgang að bókmenntaauði
heilla og hálfra heimsálfna. Þessháttar
andleg viðfangsefni: samning og athug-
un sagna, ljóða og ættvísi eru það, sem
hafa haldið íslenzku máli og íslenzkri
menningu við og æft íslenzkt vit að því
marki, sem náðst hefir, því almúginn hér
— þessi sauðsvarti — hefir stundað
bókmenntir og velt fyrir sér máli, stíl
og skipulagi ritverka við heyskap á
engjum, fjárhirðingu í vetrarhríðum og
niðri í rúminu hjá maka sínum. Slik-
um lesendum ber því einna sízt að
steppa frá nokkurri fullnægju, ef eytt
er fé í að gefa út bók á íslenzku um
það, sem er almennara efnis en sérfræði-
ritgerðir um torlærð fárra manna vís-
indi. En þarna hefir Kári Marðarson
leyst úr því fleygletri tilgerðarinnar,
sem skellt var á Þjóðverjann, og gert
það fleiri mönnum aðgengilegt en litl-
um hópi sérmenntaðra bókmenntarýn-
enda. Úr höndum hans komið er lesmál
Dags Sigurðarsonar orðið óþægilegt
sóknarskjal í viðskiptasögu tímarits og
prentlistarmanns og búið að fá afsökun
tilveru sinnar, þótt seint sé. Auk þess
hefir það batnað einkum við að hætta
að látast vera nokkur tegund ljóða.
Onnur skilningsraun Kára Marð-
arsonar, talnaromsa Jóns frá Pálm-
holti, er hann lætur sem kvæði sé, fær
þá afgreiðslu að þýðandinn setur hana
í rím og að því búinu er hún auðlærð
og kleift að njóta hennar sem laglega
klípinnar dægurstöku um íslenzka hag-
fræði og iðkendur þeirra vísinda, jafn-
vel berja ákveðinn stjórnmálamann og
fiokk hans utan undir með óhræsinu
rétt meðförnu, hvenær sem ástæða
þykir til og hversu langt sem er til bóka
og blaða. Það er því engin skreytni
að áhaldið hafi skánað „til síns brúks“.
Þýðingin er auk þess bæði skemmti-
legri og meðfærilegri en frumverkið,
og verður þýðandanum varla ofþakkað
ljósföðurstarf hans eins og tekizt hefir,
því ekki var burðurinn álitlegur í fyrstu.
En þótt Kári Marðarson hafi þannig
rétt hluta tveggja „atómskálda“ með
laugun og reifun afkvæma þeirra, þá
er bókmenntagreinin, sem hann mælir
bót, hvorki verri né betri fyrir það, og
fáum mun þykja það vænlegt til sæmd-
ar framsetningarhætti að skýringar á
verkum slíkrar gerðar skyldu verða
betri en frumritið, hvort sem birtar
voru á óbreyttu lausu máli eða í venju-
legu ljóðformi.
að sem íslenzk tun-ga hefir kallað
Ijóð hefir verið bundið mál, vandasöm
framleiðsla, regluföst og því rannsókn-
arhæf, hvort rétt er unnin eða vitlaust.
Hún er þroskandi og allrar virðingar
verð. Ljóð hafa ákveðna tegund feg-
urðar, sem byggist á líkingu orða þeirra
og hljómræmis samsvörun einstakra
kafla hvers til annars. Þau hafa einnig
mátt, sem aðra framsetningu skortir. Sá
n;áttur er ekki fyrst og fremst dulrænn,
þótt það kunni hann vel að vera líka
eða sé að minnsta kosti sumur hver
óskýrður enn og ef til vill óskýranlegur,
hann er á margan hátt mjög hlutlægur
og augljós.
í heimi mælanlegra staðreynda er það
kunnugt, að samstíga herflokkar geta
átt á hættu að ofreyna og skemma brýr,
ef þeir ganga þær í takti, en yfirferð
sama flokks er hættulaus, ef þess er
gætt, að sporslögin falli ekki öll sam-
tímis. Fyrst svo er um stálbrýr og stein-
boga, þá er ekki að furða þótt hugar-
leiðir manna svigni fremur undan her-
göngu skipulegra braga en reglulausu
klaufasparki kálfarekstra.
Þessa ákveðnu fegurð og þennan mátt
var mjög algengt að íslenzkir menn
kynnu að meta og nytu þeirra eigin-
leika í ríkum mæli, hvar sem þeir hitt-
ust;
Á meðan ekkert annað var kallað Ijóð
en það eitt, sem hafði þetta skraut og
þennan styrk, þá seldust Ijóð, voru
lærð og metin.
Nú á síðari árum, þegar allt á að
heita ljóð, sem er of vitlaust til að geta-
látizt vera Óbreytt rökræn ræða, þá er
lítil von til þess að ljóðabók þyki
sæmdarheiti á kveri, né slík vara gangi
út án þekkts og velmetins höfundar-
heitis á titilblaði. Því hafa nýgræðing-
ar og breytingasinnar útverkað annarra
hreiður með nafnhnupli sínu. Sá maður,
sem hefir til sölu fulla poka af hross-
hári, skyldi bjóða það þangað, sem
þess kynni að vera þörf, en reyni hann
að pranga því út um allt til algengs
búskapar, þá vinnur hann sér vantraust
og vörusvikaranafn og spillir auk þess
afkomu þeirra samborgara sinna, sem
framleiða ullina, er hann ætlaði sér að
græða á að hnuplá nafni frá.
Um það skal ekki rætt hér, hvort
óbundið mál, sem á sér annarskonar
fegurð og aðra tegund þróttar en ljóð-
in, geti ekki verið betra og áhrifaríkara,
þegar á allt er litið, en nokkur ljóð;
víst er aðeins, að á sama hátt og sumir
menn eru litblindir og aðrir tónbjánar,
svo er og smekkur manna og hæfni
til að njóta ritverka ærið misjafn og
sá ætíð betri, sem æfður var um aldir,
en hinn, sem reynt er að rækta upp
af berangri þess kyns menningar, sem
hann á að glæða, þótt hins síðarnefnda
geti verið mikil þörf til þess að bæta úr
vöntun.
Aðferðir „atómskálda“ skulu hér
hvorki lastaðar eða lofaðar að öðru
leyti en því, að það vekur vondan grun,
hve fíkin þau eru í nafn annarrar bók-
menntagreinar á rit sín, og kunnugt er,
aö fjöldi hinna fjölhæfustu og mætustu
skálda hefir byrjað rithöfundarferil
sinn með háttfárri en bundinni ljóða-
gerð. Þau skyldi þó aldrei hafa órað
fyrir því, að kvæðagerð sé allgóður
skóli og að reglulaus framsetning, sem
þo skal ná áhrifum og svara tilgangi
sinum, sé stórum vandasamara verk og
á færri manna færi en formföst ljóða-
gerð? Ef það kæmi upp, mætti enn auk-
ast vantraust manna á góugróður
þroskalítilla skældinga, sem þykjast
kynnu til þess kjörnir að umskapa bók-
menntir þjóðar sinnar og kenna sér
eldri mönnum að yrkja óvandlegar og
jafnvel stundum öllu verr en þeir áður
gerðu.
Þótt allri dómsýki um handbrögð
skálda sé sleppt, þar sem óvíst er um
síðari kynslóðir, hvort þeim verður
hollara vélstrokkað tilberasmjör bók-
menntanna eða annað andlegt feitmeti
tii eldis skáldskap sínum, þá hefir mál-
ið enn eina athyglisverða hlið og það er
áhrif nýbreytni og merkingaröskunar
orða á móðurmálið. Það er ótvíræðara
rannsóknarefni og mættu verða örugg-
ari niðurstöður. Breytingar máls gera
menningu fyrri ættliða óaðgengilegri
og um leið gagnsminni. Það að breyta
tungumáli sínu er því menningarlega
séð svipað og að loka sig úti í hríð frá
skjóli húsa sinna, og þótt ekki sé um
meira að ræða en tognun á merkingu
orðanna ljóð og kvæði, þá er það í
áttina til meins, einkum af því að merk-
.ir.gabreytingar eru allra málspjalla
verstar.
Fuglsheitið örn var t.d. karlkyns að
fornu og er svo enn í vönduðu máli, en
það hefir nú um skeið verið fremur
haft í kvenkyni í mæltu máli og er að
visu rangt, en þó léttvægt hjá því, ef
almenningur og fræðimenn tækju upp
á því að nefna hettumávinn, sem er ný-
legur borgari hins íslenzka fuglaríkis,
örn, ásamt þeim, eða í stað þess, er svo
■hefir jafnan heitið, fremur en gefa að-
komudýrinu einkaheiti.
A ðurnefndur málglæpur hefir
ekki verið framinn á fuglaheitum.
Þann bjánaskap sýndi hvorki almenn-
ingur né fræðimenn að skíra aðkomu-
fugl heiti annars og ólíks gamalkunn-
ugs íbúa íslenzkrar lofthelgi, og heldur
ekki kom neinum í hug svo vitað sé,
þar sem um náttúrufræðilegt fyrirbæri
var að ræða, að sverja það, að dökkir
og stórir ernir, sem enn fljúga fugla
hæst, væru orðnir fortíðarminning að-
eins, en nútímaörninn væri þetta litla
gráhvíta grey, sem slæðist hingað á
vorin, rétt á undan kríunni, En upp-
vaxandi ritmenni — og nokkur löngu
vaxin — jafnvel skáldmenni þjóðar-
innar af flestum aldursflokkum, hafa
nú sum hver um nærfellt mannsaldurs
skeið látið sér sæma að nefna hettu-
máva sína erni, það er að segja: telja
Ijóðbandalausar orðahrúgur, og eins
þótt vitlausar væru til viðbótar, vera
Ijóð. Því nafni hefir að vísu mörg van-
smíðin kallazt, en þá ætíð þótt rang-
nefnd og eiga að heita leirburður.
Skáldskapur hefir gildi í sjálfum sér,
á sér verðmæti, ef skáldskapur er, hvert
sem form hans er.
Eitt skáldverk getur verið betra en
annað, þótt lakara sé það að formi og
þótt ekki sé það algengt eða líklegt að
svo takist oft til. Því skyldi enginn spá
um skáldskapargildi „atómljóða“ óðar
en hvert einstakt sýnir sig, en oft má
segja með vissu, hvort stefna höfundar
eða höfunda leiðir til tjóns eða gróða
fyrir tungumál þjóðar þeirrar, er njóta
skal rita hans eða þeirra, ellegar
gjalda. Þar megum við íslendingar tala
úr flokki og með þunga langrar reynslu.
Og dómur sögunnar er sá, að ljóðagerð
sú hin reglufasta, sem hér var stunduð, -
hafi átt hvað mestan þátt í göfgun og
festu tungumálsins.
0.æs þjóð þuldi ljóð, flutti og
lærði, vandist á að segja orð kvæðisins
á svipaðan hátt og afai flytjenda og
ömmur höfðu notað, og beita þeim orð-
um síðan í daglegu tali með sömu merk-
ingum, stofnhljóðum, endingum og
áherzlum og þeir höfðu'lært. Að nokk-
ur maður lærði kvæði, lærði þau rétt og
flutti að fornum sið — jafnvel orti ný
með sömu málbeitingu — kom til af
því, að kvæðin voru hljómfegurri og
auðlærðari en laust mál og framkvæm-
anlegra fyrir ljóðvön eyru að finna,
hvort þau voru rétt flutt eða afbökuð,-'
þar sem þau höfðu reglubundið hljóð-
fall og margt af orðum þeirra leiddi af
sér ákveðin hljóð á ákveðnum stað
annarsstaðar í erindinu. Regiufesta
Ijóðsins kom að nokkru í stað skrá-
setningar og birti það, ef rangt var ort
eða skakkt flutt. Óljóð og bragleysur
hleypa því fram af sér að þjóna móður-
máli höfunda sinna á þennan hátt, og
eru því óhjákvæmilega lakari hjú
Framhald á bls. 12.
3. júií 1966
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7