Lesbók Morgunblaðsins - 01.10.1967, Blaðsíða 2

4
Verksmiðjuþorpið í Vik kringum Trr*
■c
BERNSKUÁR BORGARINNAR
október í Húnavatnssýslu. Þó var enn
harðara í Eyjafjarðarsýslu og Þingeyjar-
sýslum.
1754. — Um það ár segir svo í Vatns-
fjar’öarannál: „Frá nýári 1754 var mesti
harðindavetur og stórfellir á pening
manna, mest norðanlands. Þar á ofan
bættist mikill grasbrestur, samt stærstu
óþerrar, næstum um allt land, ónýtti
að mestu það sem heyjað varð. Haustið
og veturinn fram til nýárs svo stórhríða-
og áfallasamt, að menn mundu varla
þvílíkt ár. Fiskiríið hið aumasta alls
staðar“. Ölfusvatnsannáll kallar vetur-
inn 1754 Glerungsvetur. ísinn, sem kom
á Þingvallavatn miklu fyrr en vant var,
lá á vatninu fram í 5. viku sumars. Þá
komu fáir menn suður til sjóróðra og
allir gangandi vegna hesteklu, því að
hross höfðu fallið umvörpum. Voru þá
svo mikil bar'ðindi, að hestar sem tórðu,
átu hina dauðu með húð og hári. Misstu
þá margir í Norðurlandi alla hesta sína,
þótt þeir hefðu átt 20—30 um haustið.
Þeir, sem áttu 200—300 fjár urðu nær
sauðlausir. Var talið að fallið hefði 4500
hross og 50.000 fjár, með því sem skor-
ið hafði verið af heyjum. Haustið á'ður
hafði Hólastóll lógað 300 fjár, 20 hestum
og 18 nautgripum. Nú var þar svo að
segja hestalaust og sauðlaust. Skiptap-
ar urðu víða, en fiskleysi um allt land
fram á haust. Á þessu ári flosnuðu marg-
ir upp nyrðra og eystra og komust á
vergang.
1755. — Nú var hallæri með mesta
móti um allt Norðurland, stórhríðar og
harðindi um veturinn en óþurrkar mikl-
ir allt sumarið. Mikill hafís kom snemma
og einangraði Norðurland, svo að skip
náðu eigi að sigla á hafnir og varð af því
enn meiri bjargarskortur. Lá hafísinn
við land fram til 3. september. Flosnuðu
nú margir upp og varð mikil umferð
bjargarvana lýðs. Fiskafli var enginn
nyrðra. Á Suðvesturlandi var vetur góð-
ur fram á góu, en fiskafli var sama sem
enginn í verstöðvum þar. Seinni hluta
vetrar og um vorið voru mikil harð-
indi. Urðu þá flestir heylausir og tók
fé að falla unnvörpum. Um sumarmál
gerði stórhrfð og stórviðri, þá var fé víð-
ast úti og drapst þá meiri hlutinn af
því sem tórt hafði. Vegna heyleysis
drápust og kýr víða og er sagt að 20
kýr hafi fallið í Neshreppi á Snæfells-
nesi. — í febrúar um veturinn urðu
miklir jarðskjálftar á Húsavík og féll
staðurinn og kirkjan, en 12 bæir hrundu
þar og um Tjömes. 1 þessum jarðskjálfta
féll Karlinn hjá Drangey.
Um haustið (16. október) tók Katla
að gjósa og var það mikið gos. Var þá
marga daga svo dimmt af öskufalli, að
ekki sá handa skil. Stóð þetta ösku-
fall í hálfan mánuð og náði austur að
Djúpavogi, en vestur til Borgarfjarðar.
í nærsveitum eldstöðvanna rak öskuna
saman í stóra skafla en á sléttleiuii var
öskulagið víða hnédjúpt. Var búizt við
því að flestar jarðir í Skaftártungu,
Álftaveri og vesturhluta Síðu mundu
verða óbyggilegar næsta ár. Gosið og
hlaupið úr jöklinum olli miklu fjár-
tjóni, en manntjón varð ekki annað en
að karlmaður og kona, sem stó'ðu úti á
hlaði heima hjá sér, urðu þar fyrir
eldingu úr gosinu og biðu bana. —
Hungraður flökkulýður fór um land allt
og stal til matar sér hverju er náð
varð, og þýddi ekkert þótt verið væri að
hýða og brennimerkja fólk í öllum
sýslum. Talið er að þá hafi hundrað
manns déið úr hungri í Gullbringu- og
Kjósarsýslu og Borgarfirði.
1756. — Þá magna'ðist hallærið enn,
einkum fyrir norðan og suður um Borg-
arfjörð og Snæfellsnes. Dó þá margt fólk
úr hungri fyrir norðan og eins fólk,
sem leitað hafði til verstöðvanna suð-
vestanlands. Veturinn var kaldur, snjó-
mikill og umhleypingasamur. Vorið kalt
og óstöðugt. Umferð bjargarvana fólks
hafði aldrei verið meiri og gripdeildir
jukust og var þá stolið kindum úr fjöru,
í haga og úr húsum. Fiskafli var þá með
minna móti á vetrarvertíð, en skárri á
vorvertíð. Hafís kom um veturinn og
fyllti hvern fjöi'ð fyrir vestan og norð-
an, rak hann svo suður fyrir land og
vestur með landi, svo að hafþök mátti
kalla umhverfis landið frá Látrabjargi
að Reykjanesi. Fylgdi ísnum hörkufrost
fyrir norðan og stundum hríðar fram í
júlí og ágúst. Hinn 26. júlí gerði stór-
hríð fyrir norðan og kom þá álnardjúp-
ur snjór. Var ekki byrjað að slá þar fyrr
en 25. ágúst, þegar hafísinn leysti frá
landinu. Haustið var slæmt og aldrei
kom þurr dagur frá miðsumri til vetur-
nátta. Hinn litla heyfeng sinn voru
bændur að flytja sem klakahnausa heim
í garð seint um haustið, en er þetta
þfðnaði urðu þeir að moka því aftur
út úr heygqfðunum. — Þá um sumarið
sendi konungur tvö skip hingað hlaðin
komi og brauði til þess að bæta úr bág-
indunum. Annað skipið kom til Hafnar-
fjarðar í lok október og var með 1000
tunnur af mjöli og brauði. Fengu Hún-
vetningar af því 250 tunnur og Skag-
firðingar annað eins. Gengu þá lestir
suður á jólaföstu að sækja björgina, en
fæstir komu heim aftur fyrr en á þorra.
Hitt skipið varð a'ð hleypa til Noregs
og lá þar um veturinn, en kom í Hólms-
höfn (Reykjavík) um vorið og hafði
meðferðis 550 tunnur af mjöli. — Þenn-
an vetur var svo bjargarlaust á Hólum,
að þar voru ekki teknir neinir lærisvein-
ar, nema þeir gætu fætt sig sjálfir.
1757. — Veturinn var ekki mjög harð-
ur, en hann kom nú illa við, því að
fólkið var komið á heljar þröm eftir
mörg bág heyskaparár og fiskleysisár,
og ekki höfðu afleiðingar Kötlugossins
bætt þar um. Varð þá mikið mannfall
af bjargræðisskorti um allt land. Þá seg-
ir enn annáll frá því a'ð undarleg land-
farsótt hafi gengið um Innnes og suður
með sjó á útmánuðum og hafi margir
dáið úr hanni; einkenni hennar hafi
verið að tennur losnuðu úr mönnum.
Þetta hefir því verið skyrbjúgur. Fisk-
afli var lítill til sumarmála, en 10 skip
fórust af Suðurnesjum. Þá dó fólk úr
hungri í Vestmannaeyjum, vegna afla-
leysis. Alls staðar var matarleysi og
heyleysi og var víða verið að skera
horaðar kýr um sumarmál. Vorið var
svo kalt, að skepnur voru a'ð krókna
fram í miðjan júlí. Um haustið gerði
áhlaupa hríðarveður og urðu þá enn
miklir fjárskaðar. „Kvikfénaður tók nú
til að verða mjög dýrmætur í landinu,
þó sérdeilis sauðfé, er áður hafði verið
lítils metið, meðan nóg var til“, segir í
Ölfusvatnsannál. —
ótt svo sé tali'ð, að hinum mikla
harðindakafla ljúki með þessu ári, varð
enn mannfall á næsta ári, því að þjóðin
var sliguð af örbirgð og vesaldómi. Sam-
kvæmt skýrslum presta fækkaði fólki
í Skálholtsbiskupsdæmi um 4395 á þess-
um árum, en 1829 í Hólabiskupsdæmi,
eða samtals 6224. Sé svo tekið tillit til
þess hve mörg börn muni hafa fæðst á
þessum árum, þá mun ekki of í lagt að
telja að 10.000 manns hafi látizt úr
hungri og sóttum á árunum 1752—1758.
T æplega munu þessi harðindaár
hafa orðið Reykjavík jafn þung í skauti
og sumum öðrum landshlutum. Saga
hennar á þessum tíma mótast a'ðallega
af viðreisnarbaráttu Skúla landsfógeta.
Er þá rétt að líta á hverjar voru hinar
helztu viðreisnartillögur, sem Skúli lagði
fyrir konung upphaflega, en í stuttu máli
voru þær á þessa leið:
Að koma á fót iðnstofnunum, til þess
að þjóðin geti sem bezt hagnýtt sér
afurðir landsins.
Að reynt verði að rækta hér skóg.
Að sjávarbændur séu styrktir til þess
að koma sér upp stærri og hentugri
skipum, en þeir hafa átt.
Að verzlunarfélagið sé skylda'ð til að
kaupa og selja vörur gegn peninga-
greiðslu, að það flytji inn meira af mat-
vöru og nauðsynjavöru en minna af
tóbaki og brennivíni.
Að verzlunarfélagið sé skyldað til að
kenna mönnum að salta fisk og kjöt.
essar fyrirætlanir þótti Hörmang-
arafélaginu koma í bág við verzlunar-
réttindi sín og fjandskapaðist því frá
upphafi við Skúla og iðnstofnanimar.
öll þessi ár átti Skúli því í harðvítugri
baráttu við verzlunarfélagfð, en þar sem
hann hafði betri málstað, dró konungur
taum hans. Lauk þessari baráttu með
fullum sigri Skúla 1758, því að þá varð
Hörmangarafélagið að gefast upp, en
konungur tók verzlunina í sínar hendur
og rak hana fram til ársins 1763. En
vegna fjandskapar Hörmangara og hall-
ærisins, var nú orðinn rúmlega 41.000
rdl. halli á rekstri verksmiðjanna. Kon-
ungur hafði þá veitt stofnununum 61
þús. rdl. styrk og þótti dönsku stjórn-
inni nauðsyn til bera að hafa eftirlit
með þeim, og þegar konungur tók við
verzluninni, var því verzlunarstjóri hans
í Hólminum gerður a’ð forstjóra verk-
smiðjanna.
Eins og fyrr er getið var umferð ör-
eigalýðs, sem flosnað hafði upp og farið
á vergang, eitt af vandræðamálum hall-
æristímans. Þá mögnuðust og gripdeild-
ir í landinu eins og aldrei áður, og þótt
margir menn væru sendir á Brimarhólm
á hverju ári og flökkufólkið hryndi nið-
ur á vegum úti, sá þó varla högg á vatni,
því að svo margir voru nú komnir á von-
arvöl. Það var ekki lítill baggi fyrir þá
bændur, sem enn héldust við bú, a'ð hýsa
og fóðra þennan sultarlýð, enda voru
sumar sveitir að sligast undan þeim of-
urþunga. Var því margt um það rætt
hver úrræði mundu finnast, og þá ákvað
danska stjórnin að reisa voldugt tugthús
í Reykjavík. Skyldi það jafnframt vera
nokkurs konar letigarður fyrir ver-
gangsfólk. Var hafizt handa um smíði
þess 1759.
En annað allmerkilegt hús var reist
í Reykjavík á þessum árum (1753). Það
var sæmilegt þinghús og stóð norðar-
lega í Stöðlakotslandi þar sem nú er
Skólastræti. Eftir þa'ð lagðist niður þing-
staðurinn í Kópavogi, en saga hans var
frægari að endemum heldur en réttvísi.
Við þetta nýja þinghús var vesturhluti
holtsins kenndur og kallaður Þingholt,
og er þar af komið nafnið Þingholts-
stræti. Efri hluti holtsins hét þá enn
Arnarhólsholt, en seinna var farið að
kalla hann Efri-Þingholt og seinast
Skólavörðuholt.
Framkv.stJ.: Sigfús Jónsson
Ritstiórar: SigurCur Bjarnason frá Vigur.
Matthías Johannessen.
Eyjólfur KonráO Jónsson.
Hitstj. fltr.: Gísli Sigurðsson
Auglýsingar: Árnl Garðar Krlstinsson.
Hitstjórn: Aðalstræti 6 Sími 22480.
Útgefandi: ET.f. Arvakur, Reykjavík
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
1. október 1967