Lesbók Morgunblaðsins - 19.11.1967, Page 2

>
vestux strax um haustið 1402. Mann-
fallið virðist hafa verið mest um þetta
leyti í Árnes-, Rangárvalla- og Kjalar-
nesþingum. Á þessum árum lágu allar
leiðir til Skálholts fyrir sunnan land,
enda verður mannfallið þar óskaplegt;
biskiupinn og tveir leikmenn lifa pest-
ina. Skálholt var á þessum tímum ann-
að mesta höfuðsetur landsins, það hefux
verið fjölmennasta býli land'sins og
heimilisfiólk varla verið undir tvö-
hundruð. Fregnir af slíkum ósköpum
hafa fljótlega borizt um landið og ótt-
inn gripið um sig; fólk virðist hafa
búizt við hinu versta, heitbréfin benda
tii þessa, þa.u frá Grenjaðarstað og
Munkaþverá. í Munkaþverárbréfinu frá
16. janúar 1403 segir: „á móti þeim
hræðilega manndauða, sem þá stóð
harðast yfir“, bendir þessi setning til
A þess, að pestin hafi þá verið komin í
Vaðíaþing.
IVýi annáll kallar árið 1403,
„Manndauðaár hið mikla á íslandi".
Taldir eru upp nokkrir menn, sem þá
létust úr pestinni, áibótar, ahbadísir og
ýmsir veraldlegir höfðingjar. Þá er
pestin komin um allt land, þótt segi í
þjóðsögum, að galdramenn hafi varið
Vestfirði. Einnig segja mur.nmælin, að
sumir hafi tekið sig upp með hyski
sínu og flutt á öræfi og dvalið þar með-
an plágan gekk; sent mienn öðru h'verju
til að sjá hvort dauðamistrið lægi enn
yfir sveitum, og ekki hreyft sig úr stað
fyrr en það var nokið burt. Sumstaðar
er bent á tóttir þessu til sanninda,
svo sem í Arnardal inn af Möðrudal á
Fjöllum, þar sem sagt er að Þorsteinn
jökull hafi dvalið, en það mun hafa
gerzt í plágunni síðari, pví að hann
er uppi um 1500. Grundar-Helgi á að
hafa flutt á fjöll og dvalizt þar meðan
móðan lá yfir sveitum.
Nýi annáll segir klaustrið í Kirkjúbæ
hafa orðið hart úti þetta ár, svo mjög
að þrisvar eyddi staðinn að vinnufólki,
svo að systurnar hafi orðið að mjólka
„kúfénaðinn . . . og kimnu flestar lítið
til“. Þetta bendir til þess, að nunnurn-
ar þar hafi verið úr höfðingjastétt, og
svo hefur einnig verið um munka og
nunmur annarra klaustra hérlendis.
Vinnufólksskortux hefur verið orðinn
töluverður þetta ár, þegar ekki fást
mjaltakonur lengur til klaustursins í
Kirkjubæ. Sama ár hrundi niður vinnu-
fólk Þykkvabæjarklausturs, svo að
Iokum var aðeinis einn húskarl til þess
að bera mat fyrir þá tvo munka, sem
eftir lifðu og gesti þeirra. Mannfall
presta varð svo mikið, samkvæmt
fr&ögn Vatnsfjarðarannáls eldra, að
síðasta pláguárið hafi lifað eftir sex
prestar í Hólabiskupsdæmi, en varla
fimmtiu í Skálholtsbiskupsdæmi. í
sömu heimild segir við 1403, að plágan
gangi „sem mest á Norðurlandi með
óguTlegu mannfelli“, og til marks um
pestnæmið segir, að „þó fimmtán færu
til greftrunar með einum, komu ekki
heim nema fjórir“.
1404 eyðir pestin Skálholtsstað
þrisvar að þjónustufólki, prestar létust
þrír og mestur hluti klerka, þ.e. þeir,
sem höfðu lægri vígslu en fullgildir
prestar. Bisbupinn Vilkin Hinriksson
lifði af þessar hörmungar, en 1405 var
vetur aftaka harður, nefndur „snjóa-
vetur hinn mikli“ með miklum „fjár-
felli til brossa og sauðfjár fyrir sunnan
land“ og bættist þetta ofan á allar
aðrar hörmiunigar. Biskup fór utan úr
Hvalfirði, ásamt Birni Einarssyni
Jórsalafara og fleirum í júlílok 1405;
hélt til Björgvinjar og lézt þar. Björn
Jórsalafari gerði útför hans.
Mannfall í Svarta dauða var lengi
vel talið % hlutar þjóðarinnar, en lík-
legra er að % hafi látizt eða rúmlega
það. Manntöl eru engin til frá þeissum
tímium og ber mönnum ekki saman í
ágizkunum sínum, sem þerr draga af
skattbændatali 1311 og þingfararkaups-
bændatali um 1095. Mannfjöldinn um
1400 gæti hafa verið 80-90 þúsund manns
og gætu þá hafa fallið úr plágunni
35-40 þúsund. Þetta var óskapl'eg blóð-
taka, og svipuð og aðrar þjóðir í Evr-
ópu urðu að þola.
Afleiðingar plágunnar hér á landi
urðu afdrifaríkar, en það ber að athuga,
að þær breytingar, sem verða á atvinnu-
högum landsmanna í upphafi 15. aldar
verða alls ekki einungis raktar til af-
leiðinga plágunnar. Pl’ágan verður til
þess að flýta fyrir þessum breytinigum
og magna þær, vísirinn að þeim var
kominn áður en plágan hófst. Því verða
örar og róttækar breytingar á atvinnu-
högum landsmanna í upphafi 15. aldar
og verða ekki aðrar slikar fyrr en á
okkar dögum. íslenzkt miðaldaþjóðfélag
var kyrrstætt landbúnaðarþjóðfélag at-
vinnulega. Jarðeignin og búféð var und-
irstaða mannlífs hérlendis og annars
staðar í Evrópu. Þjóðin bjó mjög að
sínu, en þó varð ekki lifað hér í landi
nema til kæmi innflutt nauðsynjavara,
svo sem járn, korn og timbur. Reyndar
var hér stunduð járngerð fram á 15.
öld, en þó ekki í slíkum mæli að nægði,
kornyrkja var hér einnig stunduð, og
er sama að segja um þá grein og loks
timbrið. Fabúlur ganga um að landið
hafi verið vaxið skógi og nytjaskógi,
en allt bendir til þess að skóigar hér-
lendis hafi aðeins verið nýtilegir, sem
eldsmatur, til kolagerðar og til rafta í
léleg útihús. Arngrímur ábóti Brands-
son skrifar Guðmundar sögu um miðja
14. öld, og þar í gefur hann nokkra lýs-
ingu á landinu, þar eð hann setti sam-
an þessa .sögu í þeim tilgangi að fá Guð-
mund gerðan heligan. Sagan var rituð
á latínu, en íslenzka gerðin er nú aðeins
til. í landlýsingunni segir ábóti: „Skóg-
ur er þar engi utan björk, ok þó lítil'S
vaxtar. Korn vex á fáum stöðum sunn-
anlands, ok eigi nema bygg“. Verzlunar-
viðskipti við aðrar þjóðir voru lífs-
nauðsyn og því réð verðlag erlendis
mjög hag manna hérlendis. Aðalútflutn-
iii'gsvara íslendinga var vaðmál, heim-
iiisiðnaðarvara og stendur svo allt
frá upphafi byggðar og fram um miðja
14. öld. Verð vaðmáls hækkar heldur
allt fram á síðari hluta þrettándu ald-
ar. Þegar kemur fram á 14. öld er tekið
að kvarta yfir vaðmálinu erlendis, og
fer verð þess lækkandi. Árferði var erf-
itt á 14. öld, jarðleiga fer þá lækkandi
en á síðari hluta aldarinnar tekur hag-
ur landsmanna að skána með auknum
sjávarútvegi.
Eftir miðja 14. öld er tekið að
flytja út skreið og lýsi oig undir alda-
mótin er getið um erlenda kaupmenn
hér við land í sam'bandi við óspektir.
Skreiðin var orðin eftirsótt og stafaði
það af opnun nýrra markaða fyrir
skreið, að tilhlutan Hansasambandsins.
Hansasambandið náði tangarhaldi á
norsku verzluninni og var orðið ein-
rátt um norska verzlun þegar um miðja
14. öld. Lengi höfðu Norðmenn séð Eng-
lendingum fyrir skreið, en r.ú voru bein
verzlunarviðskipti Norðmanna og Eng-
lendinga úr sögunni og harðvítug sam-
keppni hefst um skreiðina milli Hansa-
samibandsins og Englendinga. Þetta or-
sakaði stórhækkun skreiðar og sú hækk-
un verður örust milli 1400 og 1420. Á
þeim árum taka Englendingar að sigla
hingað stórum flota til fiskveiða og
verzlunar og við það hækkar skreiðin
um helming. Skreiðin hafði einnig
hækkað töluvert á árunum 1350-1400.
Þessi hækkun hafði þær afleiðingar, að
fólk dróst að sjávarsíðunni og kaup
hækkar. Þessi þróun var hafin áður en
Svarti dauði örvar þessar breytingar
slórkostlega.
Það verður mikill skortur á vinnu-
afli við hið gífurlega mannfall í plág-
unni, kaupgjald stórhækkar. Jarðir
fara í eyði og jarðarverð lækkar og þar
með landskuld. Einstakir menn erfðu
oft miklar jarðeignir eftir frændur sína
og kirkjan efnaðist stórum. Lækkun
jarðarverðsins varð til þess að ýta und-
ir jarðakaup einstakra stórjarðeigenda
og kirkjunnar. Þó er ein tegund jarða,
sem hækkaði í verði á þessu tímabili og
það voru útvegsjarðir, enda varð mikil
eftirsókin eftir þeim. Erfitt var að leigja
jarðir, sem fóru í auðn við pláguna,
iandeiigendur tóku á það ráð, sem
reyndar hafði verið tekið upp fyrr sums-
staðar að leigija kvikfé með jörðum.
Þetta gerði efnalitlu fólki fært að hefja
búskap með leigupening. Leigur eftir
innstæðukúgildin voru háar og þannig
unnu jarðeigendur nokkuð upp lækkun
landskuldar. Reynt var að hafa hemil á
kauphækkunum en það kom fyrir lítið,
því að um þetta leyti stórjókst sjósókn
og þá eftirspurn eftir vinnuafli. Land-
auðn sú, sem verður við Svarta dauða
bættist að mestu á síðari hluta 15. ald-
ar, þó er það mismunandi eftir héruð-
um. Oft hefur verið talið, að forn eyði-
býli og byggðir hafi eyðzt í Svarta
dauða, og eru um það víða munnmæli,
en oft reynist þetta rangt, þegar nánar
er athugað. Það voru fleiri plágur en
Svarti dauði; öskufall, landrýrnun eftir
langvarandi rányrkju og afleitt árferði
ásamt óheppilegu verzlunarfyrirkomu-
lagi áttu hér drjúgan hlut að.
ótt efnahagslegar afleiðingar
pestarinnar yrðu miklar og ykju og
mögnuðu atvin.nubyltinguina, sem átti
sér stað í upphafi 15. aldar, þá voru
áhrif pestarinnar á siðferði og hugsun-
arhátt ekki síður djúptæk. Auður kirkj-
unnar stórjókst og áhrif og vald hennar
yfir hugum manna ekki síður. Hún
hafði lyklavöidin að himnariki og án
náð'arm.eðala kirkjunnar var hver mað-
ur glataður. Kirkjan og heilagramanna
sveitir hennar voru eina von pestar-
hrjáðrar þjóðar. Fyrirheit hen.nar og
ti úarvissa fólksins gat bægt frá ótta og
skelfingu og beit um jarðarparta, kvik-
fé eða peninga gaf oft góða raun. Dýr-
lingarnir stórefnuðust og það fé rann
allt til forsvarsmanna kirkjunnar.
Svarti dauði og aðrar piágur á 15. öld-
inni áttu mikinn þátt að auknu valdi
og auði kirkjunnar. Sama sagan hafði
gerzt erlendis á 14 öld, en þó að því er
virðist ekki í slíkum mæli sem úti hér.
Eins dauði er annars brauð, þetta
sannaðist óhugnanlega oft á þessum ár
um, menn rökuðu saman eignum og
þær margfölduðust við atvinnubylting-
una. Enginn var óhultur og hver dagur
gat orðið sá síðasti, því var um að gera
að njóta gæðanna eða þá gefa sig guði.
Fégræð'gi og óheiðarleiki varð einkenni
tímanna og einnig heimsflótti. Kirkijan
auðgaðist og spilltist, enda var ástand
yfirvalda kirkjunnar erlendis ekki til
r.einnar fyrirmyndar, embættissala og
mútuþægni var talin sjálfsögð. Pestir
verða oft til þess að auka skemmtana-
fýsnina og ábyrgðarleysið, þetta birt-
ist í ljóðagerð aldarinnar. Stjórngæzla
hérlendis var í molum mikinn hluta
a’darinnar. Eiríkur af Pommern var
lélegur landstjórn.arm'aður og hafði um
sig gæðinga, sem voru ekki sem holl-
astir siðgæði og réttlæti. Á tímum
stríðs og farsótta birtist manneskjan
og eðli hennar naktari en á skaplegri
tímum; tækifærin til ills og góðs eru
meiri og þegar siðferðilegt aðhald er í
molum grefur spillingin frekar um sig.
15. öldin hefst með siðferðilegri upp-
lausn eftir plá'guna og var sú upplausn
einkenni aldarinnar. Fégræðgi, mútu-
Framhald á bls. II
Nunnurnar í
Kirkjubæjar-
klaustri urSu
sjálfar að mjólka
kýmar því stað-
inn eyddi að
vinnufólki.
19. nóv. 1967
0
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS