Lesbók Morgunblaðsins - 14.01.1968, Blaðsíða 2

Sjósókn
við Rangársanda
Þrídrangar hjá Vestmannaeyjum.
Þegar komið er upp á sjávarkarrubínn blasir við
augum eintómur sandur. Sandspildan upp af strönd-
inni er sumsstaðar margra kílómetra breið. í mestu
hafrótum flæðir sjórinn yfir sandinn, alla leið upp í
gróin grös. Enginn efi er á því. að sjór hefur eytt og
brotið landið á liðnum öldum. Gleggst dæmi um
það eru undir Austur- Eyjafjöllum, þar sem stór-
býli hafa eyðzt af völdum Ægis á síðustu öldum. enda
bendir margt til þess að verulegt landsig hafi orðið
á Suðvesturlandi, síðan landið byggðist. ,
Ég man vel frá unglingsárum mínum grasi vaxna
hóla á söndunum fram af La.ndeyjum og Eyjafjöllum.
Voru þeir kallaðir melar og hafa að líkindum verið
síðustu leifar fornra mannabústaða. Nú eru þeir að
mestu eða öllu leyti horfnir. í jarðabók Árna Magn-
ússonar, sem gerð var 1709—1710, eru eyðibýli í Aust-
ur-Landeyjum talin vera 18, flest næst sjónum, og
er þess ge.ið um þau, að sandur og vatn séu orsakir
eyðileggingarinnar
Oft er sandflákinn næst sjónum, sérstaklega í vætu-
tíð, þakinn grunnu vatni. Leitar það hægfara vestur
sandinn, en fær ekki framrás, vegna þess að sjávar-
kamburinn er hærri. Fellur það síðan í vatnsföll þau,
er renna til sjávar. Heitir svæði þetta ofan við
sjávarkambinn Gljáin, og myndast off yfir henni
undurfagrar hillingar, einkum þegar góðviðri ganga.
Fram um aldamótin 1900 var enginn verzlunar-
staður í Rangárvallasýslu vegna hafnleysisins. Að
vísu hafði Konungsverzlunin í Vestmannaeyjum úti-
bú að Bakkahjáleigu í Landeyjum á síðari hluta 18.
aldar, en aldrei m,un hafa kveðið mikið að þeirri
verzlun. Má því geta nærri þvilíkum erfiðleikum
það hefur valdið sýslubúum, að hafa samband við
kaupstað. Þessi örugleikar komu harðast við austustu
hreppa sýslunnar, sem lengst áttu að sækja til Eyrar-
bakka. Á þeim árum, sem ég geri hér að umtals-
efni, sat Eyrarbakki að mestöllum viðskiptum við
Suðurlandsundirlendið. Nokkur breyting varð þó til
bóta laust fyrir 1890, þegar byrjað var að verzla í
Vík í Mýrdal .
Þó Rangárvallasýsla væri il'la sett, var þó miklu
verr á komið fyrir Skafíafellssýslu. Sjóleiðin úr Mýr-
dal til Eyja varð ærið löng fyrir áraskip en þó voru
nokkur brögð að þessum ferðum. Þær lögðust þó al-
gerlega niður, þegar Mýrdælingar hættu að halda
úti hinum stóru margmennu skipum um sömu mund-
ir og verzlun hófst í Vík.
En kaupstaðaferðir til Papóss út á Eyrarbakka eða
til Reykjavíkur voru afar erfiðar mönnum og skepn-
um, enda s.óðu þær yfir svo vikum skipti.
Eins og áður ge.ur er aðeins ellefu kílómetra sjó-
leið frá Rangársandi í kaupstaðinn í Vestmannaeyj-
um. Oftast voru kaupmenn þar sæmilega birgir af
flestum þeim vörum sem ekki varð án verið.
Á þessum árum höfðu menn off lítið handa milli.
Peningar voru í fárra höndum, ull og smjör, sem
voru gjaldmiðill. af svo skornum skammti hjá flest-
um, að naumast hrökk fyrir þeim nauðsynjum, sem
sveitaheimilin helzt þörfnuðust, og var þó kröfunum
sannarlega stillt í hóf.
Það úrræði sem flestir urðu að grípa til, í tekju-
öf'unarskyni, var það að fara í verið, eins og það var
Þorsteinn Jónsson í Laufási.
orðað. Fyrir unga menn og lausa var það ekki nema
holl og góð tilbreyting í tómlegu og fábreyttu lífi
sveitanna að vetrarlagi.
En margur varð að fara í verið, þó han.n ætti í
rauninni ekki heimangegnt. Á mörgum heimilum var
aðeins húsfreyjan, börn og gamalmenni eftir heima,
oft einangrað og bjargarlítið, við erfið og hættuleg
störf sérstaklega þegar illviðri ólmuðust. Skepnu-
hirðingin krafðist alltaf síns , hvernig sem að-
stæður- voru. Þær voru bágbornar hjá fjölda heimila
um framanverða Rangárvallasýslu á síðustu tugum
19. aldarinnar. Hey og bjargarskortur var tíður hjá
mönnum. Þegar vel árnaði bar lítið á þessum vágest-
um. En flestir urðu að sætta sig við rök, köld og
dimm híbýli frá vöggu til grafar. Eg hygg að myrkrið
hafi verið hræðilegast. langt og umhleypingasamt
skammdegið.
Hlífðarfatnaður gegn hrakviðrum, bleytu og mýra-
leir, var þá óþekktur. Fatnaðurinn var þannig, sér-
staklega kvenna, að ýmsir viðkvæmir hlutar líkam-
ans voru næstum því naktir, þótt þær yrðu dag-
lega að sinna gegningum í gaddbyljum og öðrum for-
aðsverðum.
Töggur voru í stofninum, að fólkið skyldi þola
þessa aðbúð. Var það almennt viðurkennt á þessum
árum, að eingöngu harðgerðasta fólkið hefði náð
þroskaaldri. Gegnir furðu hversu margt lifði, þegar
allar aðstæður eru atíhugaðar.
Eins og samgöngum í sveitum landsins var háttað
áður en vegir og brýr léttu mönnum ferðalög og
flutninga, var ekki nema eðlilegt, að fremstu og aust-
ustu hreppar Rangárvallasýslu hefðu að mestu leyti
viðskipti sín í Eyjum. Þangað lágu líka leiðir margra
til róðra á vetrarvertíðum. Á hinn bóginn leitaði margt
manna karlar og konur og unglingar, til Landsins í
kaupavinnu í sláttarbyrjun. Þetta breyttist þó veru-
lega um og eftir aldamótin. Sveitamenn tóku þá
margir að ráða sig á þilskipin í Faxaflóa, og eyjar-
skeggjar leituðu eftir sumaratvinnu á Austfjörðum.
Margir breyttu þó ekki til, heldur voru ár eftir ár
í kaupavinnu á sömu bæjunum.
Frá því að sögur hófust hefur útræði verið stund-
að af mönnum úr Rangárþingi úti í Vestmannaeyjum.
Er þess víða getið í fornum heimildum. Einnig er
sönnun þessa hin sérstæðu nöfn á mörgum handfæra-
rniðum, sem kennd eru við klakka. Þekkist þetta
hvergi við ísland, nerna Dímonarklakkar á Breiða-
firði, að því er ráða má af hafnsögúbók landsins.
Þykir mér liklegt, að klakkarnir á klifberunum hafi
verið hafðir í huga, þegar fiskimiðunum voru gef-
in nöfn, vegna þess að sveitamenn handlléku þessa
hluti nær daglega. En þessi mið voru víðasthvar
drangar á sjávarbotninum, sem fiskurinn hélt sig
við. Fundu menn með handfærunum, að margir
þessir drangar líktust klökkum á klifberum.. Hefur
það ‘komið miklu betur í ljós nú við notkun nýjustu
tækja.
Ofsitast voru þau skip, sem Landeyingar og Fjalla-
menn gerðu út í Eyjum um tíu að tölu. Þegar vel
aflaðist fjölgaði þeim næstu vertíð, en fækkaði svo
þegar miður gekk. Flest voru þessi skip áttœringar
og sexæringar. Á nokkrum þeirra voru heimaofin
segl, þegar eg man ryrst til, • og að jafnaði skauta-
segl. Hafði sá seglabúnaður verið notaður frá land-
námstíð. Þó lagðist þessi seglabúnaður niður þegar
fram liðu stundir. Ég man aðeins eftir tveimur skip-
um með þessum seglum í kaupstaðarferðum um
1890. Þau voru úr Landeyjum. Man ég að þessi sigl-
ing var nefnd kýrvambarsegl í óvirðingarskyni, enda
þótti hún óhentug, nema í liðugum vindi .
Þegar árið 1897 var farið að veiða fisk á lóð í
Vestmannaeyjum, en fram að þeim tíma hafði hand-
færi eingöngu verið notað, fækkaði útróðrarskipunum
úr nærsveitunum þrátt fyrir stóraukinn afla. Aðallega
mun því hafa valdið skortur á húsrúmi, því að hinir
gömlu verzlunarkumbaldar, sem höfðu verið athvarf
aðkomuskipanna bæði við nýtingu aflans og til við-
legu, urðu nú eftirsóttar af Eyjamönnum, vegna auk-
innar útgerðar og aflabragða þeirra sjálfra. Þó voru
nokkur landskip gerð út í Eyjum með lóðir og
öfluðu ágætlega. Hélzt það þangað til mótorbátarnir
komu til sögunnar fyrst á þessari öld. Þá hófust
mannflutningarnir að nýju til Eyja. Tók þá margt
Landmanna sér búsetu þar.
Flestir þeir, sem til Eyja fluttu á þessum árum,
voru úr Rangárþingi. Vestur-Skaftafellssýslu og ár-
nessýslu einkum frá Stokkseyri. Flestir núlifandi
Eyjabúa eiga því ættir sínar að rekja til þessara hér-
aða, þó margt Eyjamanna sé einnig víðsvegr að af
landinu.
Á þeim tíu skipum, sem gerð voru út frá Eyjum
úr nærsveitum allt fram að aldamótum, var 12—18
manna skipshöfn á hverju skipi, þar með talin bú-
stýra, sem fylgdi hverju skipi. Auk þess voru á nær
því öllum Eyjaskipunum Landmenn svo tugum skipti.
Líklegt má telja, að sum árin hafi verið um eða yfir
hundráð Landmenn, sem réru á útveg Eyjabúa, en
áttu (hlut sinn sjáifir og greiddu lítilræði fyrir þjón-
ustu og húsaskjól.
Eftir það voðaáfall, sem Austur-Landeyjahreppur
varð fyrir árið 1893, þegar skipin Bæringur og To-
bías fórust með allri áihöfn, dró mikið úr sjósókn
Landmanna, sérstaklega úr þessum hreppi. Af þeim
tuttugu og niu mönnum, sem fórust, voru tuttugu og
þrír þaðan. Allt voru það menn í blóma lífsins, nema
formennirnir sem báðir voru miðaldra menn. Þessa
sömu vertíð fórst einnig við Landeyjasand formaður
af þriðja skipinu.
Ljóst má vera hvílíkt efnalegt heljarhögg þetta
hefur verið fyrir þennan kostarýra og fátæka hrepp.
Að vís'u var hann allfjölmennur um þessar mundir.
Þetta slysaár bjuggu þar sextíu og þrír bændur.
Telja má víst, að þessi slys hafi orðið mun tilfinnan-
legri fyrir Landeyinga en hinn sorglegi atburður,
þegar s'kipið Bótólfur fórst við Vestmannaeyjar átta
árum síðar. Þá fórust tuttugu og sjö menn, flestir úr
Austur-Eyjafjallahreppi.
Þó liðin sé rúmlega hálf öld síðan þeir atburðir
gerðust, sem hér hefur verið drepið á, eru þeir enn
í fersku minni. Man ég sérstaklega þá miklu hlut-
tekningu, sem allir hér í Eyjum sýndu þeim, er mest
höfðu misst. Þó fjár'hagsleg geta til hjálpar þeim
nauðstöddu væri allt ön.nur en nú á dögum, þá var
samúð manna sízt minni. Lífsskilyrðin voru þannig,
að hver varð að styðja annan, án þess að starblína
fyrst á eigin hag, eins og því miður á sér nú of oft
stað.
Þegar að aldamótunum dró fór á margan hátt að
gæta straumhvarfa í lífi manna, bæði til sjós og
sveita. Menn tóku að sinna búskapnum meira en áður
hafði þekkzt. Tel ég líklegt. að hinar miklu mann-
fórnir hafi átt einhvern þátt í því. Þegar jafnvægi fór
að komast á, jafnvel hjá þeim heimilum, sem mest
afhroð höfðu goldið, tók afkoman að batna. Það
er skiljanlegt þegar það er athugað, hve timafrekar
þessar sjóferðir voru.
Sérstaklegu voru teppur þær sem oft fylgdu Eyja-
ferðum, öllum bagalegar og flestum hvimleiðar. Þó
voru til einstaka menn, sem þótti ekkert að því að
teppast nokkra daga. En þegar tognaði úr teppunum í
vikur og einstaka sinnum í mánuði fór öllum að þykia
nóg um.
Lengsta teppa, sem ég heyrði talað um, mun hafa átt
sér stað skömmu fyrir 1850. Varð hún fullar sextán
vikur. En árið 1952 heyrði ég í útvarpinu minnzt á
teppu sem talið var að hefði áít sér stað um 1870,
og varað í átján vikur.
Auðunn Einarsson, bóndi á Selialandi, föðurbróðir
mi.nn, var talinn hafa verið formaður fyrir þvi skipi,
sem var í þeirri för. Þrátt fyrir náin kynni mín af
honum framsn af ævi minni, rekur mig ekki minni til,
að ég heyrði hann minnast á þessa löngu teppu. Ég
man vel eftir annarri teppu, sem hann sætti haust-
ið 1890. Hann kom þé um réttir út í Eyjar á Júlí. Þeir
voru sex saman og var erindið að kría út einhverja
smáúttekt til vetrarins. Þetta átti að verða skyndi-
ferð, en svo fór að þeir komust ekki aftur til Lands-
ins fyrr en 2. janúar 1891. Fóru þeir slyppir, því
Framhald á bls. 12.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
14. janúar 1968