Lesbók Morgunblaðsins - 14.01.1968, Blaðsíða 12

Sjósókn
við Rangársanda
Framhald af bls. 2
leiðið var tvísýnt. Þeir komust ekki heim til sín að
því sinni, heldur urðu að lenda í Landeyjunum. Auð-
un átti um þser mundir heima í Syðri-Rotum undir
V estur-Ey j af j öllum.
Faðir minn var um þessar mundir bókavörður Lestr-
arfélagsins. Þá voru til í því um sex hundruð dansk-
ar baekur um ýmisleg efni, og voru þær lítið lesnar.
Auðun hafði án tilsagnar lært dönsku og fleiri tungu-
mál. Hann dvaldist auðvitað hjá föður mínum, og
urðu þessir dönsku doðrantar safnsins honum til
stundastyttis og fróðleiks, enda undi hann hag sínum
hið bezta, allan þennan tíma, þrátt fyrir fæði í knapp-
asta lagi. Vetrarforðinn var í minnsta la,gi og þoldi
illa að fullvöxnum karlmanni væri bætt á hann.
Öðru máli gegndi um háseta Auðuns, sem ekki
máttu missa sig að heiman, og hafa með vissu ekki
haft eins góðar aðstæður til að svala fróðleiksþorsta
sínum og formaður þeirra. Þeir voru óþolinmóðir í
meira lagi, eftir þriggja mánaða kaupstaðaferð, sem
von var til.
Við Rangársanda gnauðar brimið ár og síð. Fremur
var sjaldgæft að sjórinn lægi alveg niðri, eða væri
„dauður" eins og 'kallað var í daglegu tali. Þó getur
það átt sér stað í norðan eða norðauistanáttum, ef
þær haldas-t iengi. Aftur á móti gat brimað ótrúlega
fljótt, og einnig lægt brim á skömmum tíma.
Langur og erfiður aðdragandi var að því að fara
á flot við Sandana. Skipin varð að setja langan veg
undan sjó í hvert skipti, sem komið var úr sjóferð,
svo þeim væri óhætt. Marga menn þurfti til að
hreyfa þau. Skipin voru óeðlilega þung vegna þess
hve sterkbyggð þau voru, til þesis að þau þyldu löðr-
unga sjávarins. Miúkur sandurinn gerði allan setn-
ing erfiðan, þjakaði menn og málleysingja. Sjaldan
var hægt að hefja störf fyrri en með birtu.
Sjóferðir byrjuðu venjulega á því, að traustur mað-
ur var sendur fram í sandinn, þar sem skipin voru,
til þess að gæta að sjónum. Þegar sendimaðurinn
kom aftur til bæja var sett upp veifa þar sem mikið
bar á henni, ef sjór var fær. Ekki var vfst, að allir
sæju veifuna sem það var ætla'ð. En allir töldu sér
skylt jafnt þó það snerti þá ekki beinlínis, að koma
boðum til þeirra, sem ætluðu á sjó. Til alls þessa fór
langur tími.
Þó veður væri stillt gat sjórinn verið ófaer dögum
saman. Sérstaklega þótti það eiga illa við sjó, ef
mikið hrím var. En oft komu dagar í röð, sem hægt
var áhættuiitið að ýta á og landa við Sandinn. Þessi
tækifæri voru óspart n.otuð ef aflavon var, þó ótrúleg-
ir erfiðlei.kar fylgdu þessum sjóferðum.
Hjá mörgum var sjávargatan löng. Þó var það al-
siða, að Fljótsihlíðingar og Hvolhreppi-ngar og þeir,
sem áttu langt að, lægju við á sjóbæjunum sem svo
voru nefndir. Aldrei heyrði ég þess getið, að aðkoimu-
mönnum væri neitað um far, þótt fullskipað væri
fyrir ef nokkur kostur var að flytja þá. Allir vísbu
að það var af knýjandi nauðsyn, að menn leituðu
þessarar úrlausnar til bjargar sér og sínum.
Þegar kom fram á Þorra. og fiskur fór að ganga upp
að Söndunum, var farið að sneyðast um vetrarforð-
ann og bjargarskortur fyrir dyrum hjá velflestum.
Þetta var þó aðeinis be§ar illa áraði. Margar jarðir í
ábúð voru svo lélegar og aðbúnaður fénaðarins
þannig, að effirtekjur hans urðu margfalt minni en
þurft hefði að vera, ef sætt hefði sæmilegri með-
ferð. Ólíft var því á jörðunum einum.
Þá var önnur ástæða til sjóróðranna sem flestum
var í bléð borin. Það var ævintýra- og útþráin, sem
gerir vart við sig hjá öllum heilbrigðum ungmenn-
um.
Þar sem fábreytnin og einangrunin var mikil. eins
og átti sér stað í sveitum landsins á þessum árum,
var hverri tilbreytingu tekið fegins hendi. Frásagnir
af atfburðum, sem borið höfðu við í sjóferðum og
verunum, höfðu mikil áhrif á ímyndunaraflið. sér-
staklega unglingana. Enginn þótti maður með mönn-
um, sem ekki hafði á sjó komið og tognað undir ár-
inni. Því var við brugðið, hve sveitapiltar tóku
skjótum framförum. þegar þeir fóru fyrst i verið.
í landlegum voru aflraunír mikið stundaðar hér
í Eyjum. Mátti oft sjá harðan aðgang, þegar heilar
skipsfhafnir leiddu saman hesta sina í bændaglímu.
Einnig æfðu margir kraftana á vogarlóðunum mörgu
og þungu, sem voru við verzlanirnar á þessum árum.
Fjölbreytni var mikil við þessar æfingar. Sýnir það
sú saga um afa minn, Einar ísleifsson á Seljalandi.
sem hér skal sögð.
Einar hafði eitt sinn borið tíu lýsispunda lóð á milli
húsa, um fimmtán faðma vegalengd, þegar verzlun-
ar'hús Bryde kaupmanns stóðu enn inni í Skanzin-
um. Lóðið- sem vóg 80 kg., bar hann ekki í höndun-
um, slíkt hefði naumast þótt í frásögur færandi, held-
ur í munninum. Fylgdi það sögunni, að hann hefði
bitið um járniha'ldið.
Þessi saga er sönn. Gísli Engilbertsson. verzlunar-
stjóri á Tanganum .tengdafaðir minn, sagði mér hana
eftir Einari sjálfum, þá öldruðum. Kvaðst hann hafa
vafið vasaklút um hölduna. Sagði hann tímana tvenna.
þyí nú gæti hann naumast bitið í sundur kökubita.
Líkamslhreysti og kröftum var mjög á loft haldið
um þessar mundir. Það var eðlilegt, því menn þurftu
mjög á hvorutveggja að halda við flest störf.
Þó nokkurs metnaðar gætti milli Eyjamanna og
Landmanna minnist ég þess ekki að árekstrar yrðu
aðrir en þeir, sem algengir máttu teljast. þegar mönn-
um sinnast og orðaforðinn þrýtur. Þá var reynt að
hafa mótstöðumanninn undir, en ekki barizt með
hnefunum til óbóta. eins og nú vill við brenna. Það
þótti fúlmennska, jafnvel þó menn væru nokkuð
drukknir. Það var ekki sjaldséð að menn fengju sér
í staupinu, en flestir neituðu sér þó um þessa nautn
að mestu vegna dýrleika. og kostaði brennivínsflaskan
þó ekki nema 58 aura þegar ég man fil.
Aðstaða aðkomuskipanna til róðra og aflabragða
var miklu verri hér í Eyjum, heldur en þeirra, sem
hér áttu heima. Þau höfðu verri uppsátur og lélegri
vistarverur fyrir skipShafnirnar. Fleira mætti telja.
en það sem yfir tók var þó það, að skipshafnir Land-
skipanna urðu sjálfar að bjarga aflanum undan sjó
um langa vegleysu og gera að honum. Þau störf
hafði kvenfólk og unglingar á hendi hjá Eyjamönn-
um. Hinsvegar var það undantekningarlaust karl-
mannsverk að fletja fiskinn og salta.
Mér eru ennþá minnisstæðar hinar stóru lúðuseilar,
sem Landskipin áttu stundum. þegar róðranhrota
hafði staðið í marga daga. Aðgerð á lúðunum var
létin sitja á hakanum þangað til landlega eða sunnu-
dagur fór í hönd, þó að hann að öðrum kosti væri
ekki notaður til vinnu, nema í ítrustu nauðsyn, En
hér braut nauðsyn lög. Mikið verkefni hafði safnazt
fyrir þegar vel hafði aflazt. hirðing á öllu því, sem
til féll úr fiskinum, svo sem lifur, hrogn. sundmagar,
kútmagar, að ógleymdum öllum hausunum. Ekkert fór
til spillis. Þó held ég að fram til 1800 hafi aldrei
neitt sem talizt gat, vexið unnið fyrir opnum dyr-
um eða á aimannafæri á sunnudögum, frá því klukk-
an 10 árdegis til klukkan 4 síðdegis.
Ég ætla að minnast með fáum orðum tveggja
kvenna sem dæmis um hina ströngu lífsbaráttu, sem
flestir urðu að heyja á síðari hluta 19. aldar. Það
var 'blálber neyðin, sem rak aðra þeirra sjóveika til
að fara að stunda sjóinn út frá Söndunum. Þótti það
þó ekki kvenna verk. þó ekki væri mulið undir kven-
fólkið á þeim tímum.
Sú fyrri hét Katrín Unadóttir frá Hólakoti undir
Austur-Eyjaíjöllum, Hún dó fyrir nokkrum árum hér
í Vestmannaeyjum.
Hér eru ennþá lifandi þrír menn, sem voru henni
samskipa, þó ekki samtímis. Ber þeim öllum saman
um það, að hún hafi verið rösk. ósérhMfin og dug-
leg til allra starfa. og vel fiskin. Var hún því eftir-
sótt sem fóseti. Þegar hún réðist í róðrana var hún
hjá systur sinni, Ingveldi, og manni hennar. Guðjóni
Jónssyni frá Steinum, Síðar á Sandfelli í Vestmanna-
eyjum. Þau bjuggu þá á Moldnúpi undir Vestur-Eyja-
fjöllum. Hann var þá til sjóróðra í Vestmannaeyj-
um. en heimilið algerlega bjargarlaust.
Katrín leitaði til Stefáns Guðmundssonar formanns
og bónda á Mið-Skála og falaði skiprúm. Hann var
hinn mesti greiðamaður, eins og margir aðrir for-
menn. Eflaust ihefur honum verið kunnugt um hinar
bágu ástæður heimilisins, og gat því ekki neitað
henni, þó það væri óþekkt þar. að kvenfólk sækti sjó
út frá Sandinum.
Einhvern veginn tókst Katrínu að útvega sér skinn-
brók og handifæri, en skinnstakk hafði hún engan,
þegar fyrsti róðurinn átti að 'hefjast. Varð það til
þess að henni var neitað um að fljóta með. því
öll skipsihöfnin var sammála um að ábyrgðarhluti
væri, að láta hana róa verjulausa að ofan.
Katrín minntist þess oft á efri árum sínum, að
hún hefði verið í þungu skapi, þegar hún labbaði
austur með sjónum með brókina og færið á hand-
leggnum, hugsandi til þess hvílík vonbrigði yrðu
heima fyrir, ef hún kæmi aftur allslaus.
Ekki hafði 'hún gengið lengi, þegar hún sá eitt-
hvert flykki. sem var að skolast í brimlöðrinu. Að-
gætti 'hún hvað það væri, og reyndist það vera sem
ný, oliuborin stuttkápa. Það má nærri geta, hvílíkur
fögnuður hefur gripið hana. þegar hún á þennan ó-
vænta hátt fékk upp í hendurnar þann hlut, sem
hana vanhagaði svo sárlega um. Það þarf ekki að
taka fram, að hún snéri aftur til skipsins, sem verið
var að búa á sjó. og fékk hún nú farið.
Þetta varð til þess að mestu neyðinni var bægt
frá dyrunum. Katrín hélt áfram að róa út frá Sand-
inum, þó sjóveik væri, oftast með mági sínum, Guð-
jóni. sem var mikiU formaður og aflamaður. Hún
flutti til Eyja ásamt mági sínum og'systur, skömmu
eftir aldamótin, og dvaldi þar síðan til æviloka.
Katrín Unadóttir fór ekki dult með þá sannfæringu
sína, að æðri máttarvöld hefðu heyrt andvörp hennar.
þegar hún reikaði full örvæntingar með fram sjónum.
Þetta var lika sjaldgæfur reki og furðulegri, er þess
er gætt. að vindur stóð ekki á land. Enginn skipreiki
hafi heldur átt sér stað um þessar slóðir, svo menn
vissu til.
Sögumaður minn er Hannes Sigurðsson frá Selja-
landi undir Eyjafjöllum, nú að Brimhól í Yestmanna-
eyjum. Hann var skipsfélagi Katrínar, þegar þetta
gerðist.
Önnur kona, sem gat sér mikinn orðstír fyrir dugnað
við sjómennsku og mannkosti alla, var Sólveig Petre-
usardóttir í Krosshjáleigu í Austur-Landeyjum. Hún
réri lengi með Pétri, bróður sínum. Þau voru dóttur-
börn séra Páls Jónssonar skálda, börn Guðrúnar eldri.
Pétur var rólyndur og æðrulaus, svo að orð var á
gert. sérkennilegur í svörum og hraut aldrei ljótt orð
af vörum, á hverju sem gekk. Hann var ókvæntur,
en bjó í Tjarnarkoti (Krosshjáleigu).
Það var eitt sinn að Pétur var að ýta á flot frá
Sandinum. Sjór var vondur. Sólveig átti að róa út
á. þegar skipið flaut, á móti öðrum. Aldraður maður
studdi skipið að framanverðu, ásamt öðrum, svo að
því slægi ekki flötu. Öldungurinn hafði ekki
að vega sig upp í skipið. er það flaut. Hjarta Sól-
veigar varð heilanum yfirsterkara, lagði hún upp
árina til þess að innbyrða manninn. Af þessum sök-
um sló skipinu flötu. og fengu þau vondan uppslátt.
Byltist skipið þóftafullt af sjó í brimgarðinum, en
að lokum skolaði öllu á land.
Um leið og Pétur steig upp í sandinn mælti hann:
.,Þetta var þér að kenna, Sólveig. Þú áttir að láta
djangans karlinn hanga“.
Eitt sinn lenti Pétur í miklu brimi,. þegar honum
hafði verið veifað frá. Fékk hann svo stóran sjó, að
skipið var að því komið að stafnstingast. Presturinn
á Krossi veitti Pétri tiltal fyrir þessa lendingu. sem
þó lánaðist vel. Sagði hann meðal annars, að það væri
að freista drottins, að sýna svona fífldirfsku. Skipið
hefði verið rétt komið fram yfir sig.
.,Já, en þá þyngdi ég mér bara dálítið á, og það
dugði“, sagði Pétur,
Eitt sinn kom Pétur úr Eyjum sem oftar. Talið var
nær ólendandi vegna brims, en landtaka tókst þó vel.
Fundið var að því. að hann skyldi lenda Maríu, svo
hét skipið, sem hann átti lengi og var formaður með,
vegna þess hve léleg hún væri orðin. Gæti verið
hætta á þvi að hún liðaðist sundur.
Pétur svaraði: ..Vörurnar eru í skipinu að innan,
en sjórinn heldur að því að utan, svo að Maria mín
er öldungis eins og járnskip."
Margt fleira þessu líkt var haft eftir Pétri.
Hann drukknaði einn í lendingu af Maríu sinni
veturinn 1'89'3. Var hann þá fimmtíu og eins árs að
aldri.
Talið var víst, að hann hefði tekið dauða sínum
með sömu róseminni. sem einkennt hafði allt hans
líf.
Það var um og fyrir síðustu aldamót, að þessar
tvær konur, sem ég gat hér, stunduðu sjó við Sand-
inn. Þær stóðu fyllilega á sporði þeim karlmönnum.
sem röskir þóttu.
Mér er vel kunnugt, að víða á íslandi hefur kven-
fólk stundað sjóróðra, sérslaklega fyrr á árum, en
aðgætandi er. að aðstaða til sjósóknar er hvergi jafn
slæm og við eyðisanda Rangárþings, að rétt má telja
að ihalda nöfnum þeirra á loft, svo að þau falli ekki
með öllu í gleymsku.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
14. janúar 1968