Lesbók Morgunblaðsins - 11.02.1968, Blaðsíða 10

Hraunsvík. Festarfjall í baksýn.
Sr. Gís/i Brynjóffsson:
STAÐARKIRKJA
OG
STADARKLERKAR
K
*-»irkja á Stað var, ásamt GuSi og
heilagri Maríu o.fl. helguð Blasíusi bisk
upi. Þar sem kirkja í þessu mikla út-
róðrarplássi var honum helguð, skyldi
maður ætla að hann væri verndari fiski
manna og sæfara. Svo var þó ekki,
heldur var á hann heitið af þeim, sem
stunduðu landbúnað. Við biskup þenn-
an er kenndur Blasíuboði í Reykja-
nesröst „hættulegur jafnvel stærri skip
um í þoku og brimi, þar á honum er
yfrið grunnt um fjöru. Samt munu þar
fáir farist hafa“, segir í sóknarlýsingu
Grindavíkur.
Staðarkirkja var allvel efnuð, átti
heimaland allt, rekasælar fjörur, 4
hundr. í fríðu, 7 hundr. í skipum og
tvær jarðir með kúgildum austur í Ár-
nessýslu, Stóru Borg í Grimsnesi og
Hvol í Ölvusi. Voru þær tvær af jörðum
þeim, sem konungur, Friðrik 2., lagði
til uppeldis efnalitlum prestum í Skál-
holtsstifti. Fram til 1836 var torfkirkja
á Stað, en þá uppbyggð af tómu timbri
fyrir talsverðan styrk sóknarmanna. —
En ekki stoðaði sá styrkur til lang-
frama, því að 20 árum síðar er kirkjan
endurbyggð í tíð séra Þorvalds Böðvars
sonar síðar í Saurbæ. Var það hið vand-
aðasta hús. í henni var 200 ára gamall
prédikunarstóll með fögrum myndum,
kirkjunni gefinn af kongshöndlaninni.
Altaristaflan átti sér all—merka sögu,
sem er þannig: Þegar þeir Eggert Ólafs
son og Bjarni Pálsson voru á rannsókn-
arferðum sínum um landið á árunum
1752—57 höfðu þeir lengstum vetursetu
í Viðey hjá Skúla fégeta. — Þá lá
kirkja niðri í Viðey og sóttu þeir eyjar
skeggjar messur að Laugarnesi. Voru
þar á kirkjuloftinu „tveir bekkir með
bríkum og bakslám, sem herra land-
fógetinn hefir handa sínu fólki gera
látið“ segir í vísitazíugerð frá Laugar-
nesi. Sem þakklætisvott til Laugarnes-
kirkju gáfu þeir Eggert og Bjarni kirkj
unni altaristöflu og létu á hana letra:
„Til maklegrar skylduendurminningar
er þessi tafla gefin heil. Mariukirkju
að Laugarnesi af þeim B. og E. Ao
MDCCLV11“.
Laugarneskirkja var aftekin 1794.
Árið eftir ráðstafaði Hannes biskup
töflunni til Staðarkirkju í Grindavík.
En ekki fylgdi hún kirkju Grindvík-
inga inn að Járngerðarstöðum 1909. Þá
var bæði taflan og prédikunarstóllinn
góði frá kongshöndlaninni flutt á Þjóð-
minjasafnið. —
Loks má nefna einn hlut í Staðar-
kirkju þótt ekki hefði hann neitt sögu-
gildi, enda nú löngu fyrir bí. Það var
ljósakróna mikil úr skírum kristal, sem
Höskuldur Jónsson formaður á Hrauni
hafði gefið kirkjunni. Er gömlum
Grindvíkingum það næsta minnisstætt
er þeir sem börn sáu jólaljósin ljóma
og glitra í krónunni góðu á helgri hátíð
í gömlu Staðarkirkju. En þetta var brot-
hættur gripur og nú löngu farinn veg
allrar veraldar. Um hálfri öld síðar
fengu Grindvíkingar aftur ljósakrónu
að gjöf til kirkju sinnar. Sæmundur
Tómasson trésmiður frá Járngerðarstöð
um og systur hans þrjár ákváðu að gefa
sinni gömlu sóknarkirkju grip til minn-
ingar um foreldra sína, þau Tómas
Guðmundsson, d. 1908 og Margréti Sæ-
mundsdóttur, d. 1949. Þau höfðu eign-
azt 10 börn og því þótti vel við eiga
að hafa 12 ljós í krónunni. Var grip-
urinn valinn í samráði við prest og
trúnaðarmenn safnaðarins í Grindavík.
Kusu þeir, eftir prískúrant, átjánljósa
krónu — hinn fegursta grip. Lét Sæ-
mundur það gott heita, en pantaði tvær
krónur — aðra með átján ljósum, hina
með tólf, fór með báðar suður í Grinda-
vík og lét tendra á þeim rafljósin úti
í kirkju. Og það varð að ráði, að tólf-
ljósa-krónan var valin. Hin fór seinna
í Njarðvíkurkirkju.
Til forna voru fleiri guðshús í Grinda
vík heldur en sóknarkirkjan ein. Eitt
af þeim var bænhúsið á Hrauni. Það
er austasti bærinn í Grindavíkursókn
fyrir utan ísólfsskála. Þessa bænhúss
mun að litlu getið og kemur ekki við
sögu utan einu sinni, að þar fór fram
ein stærsta útför á Suðurnesjum. Frá
þeím sorgaratburði segir Espólín á
þessa leið:
Þá týndist á fyrsta föstudag í þorra
farmaskip Skálholtsstaðar hið mikla
fyrir framan Þorkötlustaði i Grindavík
því of grunnt var fyrir landi, en gekk
að fjúk og myrkur, svo það náði ekki
Járngerðarstaðasundi. Þeir höfðu lagt
út af Eyrarbakka, en gekk upp land-
nyrðingur og týndust fjórir menn hins
þriðja tugar og ein stúlka. Þeir voru
flestir grafnir að bænhúsinu að Hraum
í Grindavík. Þetta var árið 1602.
Svo liðu 300 ár og sjórinn var sótt-
ur á Suðurnesjum eins og frá upp-
hafi íslandsbyggðar og fiskur dreginn
til bjargræðis fólkinu. Þá var það
skömmu eftir síðustu aldamót að á
Hrauni hafði vertíðarfiskur verið salt-
aður í stíu í sjóhúsi suðaustan við bæ-
inn. Um vorið fór pækillinn að renna
úr stíunni út á túnið. Á Hrauni, eins
og allsstaðar í þessari hrjóstrugu sveit,
var hvert stráið dýrmætt í þá daga, og
til þess að saltvatnið brenndi ekki gras-
ið var tekið það ráð að grafa holu
utan við húsvegginn. Átti að veita pækl
inum í hana. En þegar búið var að
stinga fyrstu skóflustunguna komu upp
mannabein. Var þá fljótt hætt við gröft-
inn. Sýnt þótti, að hér var grafreitur
hins forna bænhúss, þar sem útróðrar-
menn Skálholtsstaðar höfðu hlotið leg
eftir sjóslysið mikla á þorranum 1602.
Gísli prófastur Bjarnason.
í þeim fjölmenna hópi presta, á Stað
í Grindavík, er aðeins einn prófastur í
Kjalarnesþingi. Stafar það vitanlega af
því, að brauðið hefur þótt rýrt og ekki
eftirsótt af fyrirmönnum í prestastétt.
Prófasturinn er „mikilsmetinn kennimað
ur og talinn einn hinna skýrustu presta
um sína tíð“ (Menn og menntir), sr.
Gísli Bjarnason, sem hélt Stað 1618—
1656.
Sr. Gísli var hinn merkasti maður,
ekki þó sérstaklega fyrir kennimann-
lega hæfileika, heldur áhuga sinn á
náttúrufræðum, því að eins og Sighvat-
ur segir: „var hann vel að sér í mörgu,
bæði skynsemi, lærdómi og ekki sízt í
stjörnulist". Þótt hann væri ósigldur,
hafði hann mikinn áhuga á framandi
löndum, þýddi rit um „jarðarinnar deil-
ing og parta" og til að menn gætu
Klukkuturninn í Staðarkirkju
Nýja prestsetriff í Grindavík.
Gamla prestsetriff í Grindavík.
fylgst með tímanum áður en almanökin
komu samdi hann rímtal (Gíslarím)
eitt af mörgum, sem var talið eitt hið
skýrasta og vissasta meðan það var í
gildi, áður en tímatalið breyttist um
1700.
Einnig þýddi hann Veðurfarsbók, sem
er að stofni til Díarium eftir Jens Laurit
zen en aukin af sr. Gísla eftir „reynslu
hans og þekkingu". Er ekki að efa að
svo glöggur og athugull maður, sem
sr. Gísli var, hefur haft frá ýmsu að
segja á þessu sviði eftir áratuga veru
sína á sjávarbakkanum.
Veðurfræði hans er í mörgum köflum.
Fjalla þeir um hvernig veður megi
marka af sól, tungli, stjörnum, skýjum,
regnboga, þoku, snjó, regni, vindi o.s.
frv.
Hér skal sagt frá hvernig af sjónum
megi veður marka: Þegar brimlaus sjór
í logni gefur hljóð af sér, það merkir
regn og storm í vændum.
Ef bylgjur og brim vaxa í logni
yfir eðli, boðar storm og kulda.
Ef sjór sýnist gruggugur og mórauður
að lit með moski og ögnum í boðar storm.
Óvenjulegt stórflóð í brimlausu fögru
veðri boðar hafviðri.
Sjái maður sjóinn óstilltan, gjálfmik-
inn og úfinn í góðu veðri og logni,
það er víst merki til rosa og óstilltrar
veðráttu.
Ef þang frýs mjög í fjöru, eða frost-
gufa sést inni á fjörðum, boðar mikinn
kulda.
Foreldrar sr. Gísla á Stað voru sr.
Bjarni Gislason á Ásum í Skaftártung-
um sýslumanns Sveinssonar og Katrín
Halldórsdóttir frá Þykkvabæjarklaustri,
Skúlasonar.
Um prestskap sr. Gisla fer fáum sög-
um, en gera má ráð fyrir, að hann
hafi rækt embætti sitt af kostgæfni,
svo vel gefinn og gerður maður sem
hann var, enda þótt honum hafi ef til
vill verið önnur efni hugleiknari held-
ur en guðfræði og messugerðir, svo sem
ráða má af ritstörfum hans. En eflaust
hefur hann látið sér hugleikið um sálar-
heill og siðferði safnaða sinna svo sem
góðum hirði sæmir. Um það ber vott,
að hann tók saman ritgerð: Um hjóna-
bandsmannatryggð, samtenging og lifn
að út af heilagri ritningu. Og svo mik-
ið er víst, að söfnuðir sr. Gísla sýndu
honum bæði traust og virðingu og af-
sögðu að sleppa honum meðan hann
væri nokkurnveginn fær um að gegna
embætti, þó hann teldist alvarlega und-
an því að þjóna lengur vegna elliburða
og margskonar líkamsveikleika. Samt
varð það úr, að sr. Gísli veitti sókn-
inni forstöðu meðan hann væri nokkurn
veginn um það fær (Biskupsvísitazía
1652).
Mjög lét sr. Gísli sér annt um Staðar-
kirkju, gaf henni hökul af silkivefn-
aði með silkitaftskrossi, sem var virtur
á 2 hundruð. Er sagt í vísitazíugerð, að
sr Gísli skuli hafa „þökk og sæmd
fyrir sína guðlegu útgerð við þessa
kirkju fyrr og síðar, gefandi hér með
eftirkomendum hin loflegustu dæmi,
sem og í öðrum pörtum síns embættis,
hvað biskup með þakklætisharidsölum
við hann ásannast lét“. Er sem maður
sjái það fyrir sér, þegar meistari Brynj-
ólfur þrýstir hönd þessa kirkjunnar
þjóns frammi fyrir söfnuðinum og tjáir
honum þakkir sínar. Það hefur eflaust
verið stór stund í lífi sr. Gísla á Stað.
Sem prófastur naut sr. Gísli virðing-
ar sóknarpresta og trausts hjá yfir-
boðurum. Kemur það fram í ummælum
biskups, er hann boðar prófastskosn-
ingu í stað sr. Gísla, sem „það prófasts-
embætti vel og röksamlega bar meðan
til vannst“.
Sr. Rafn Ólafsson.
Eftirmaður sr. Gísla prófasts á Stað
á sér líka nokkuð kunna sögu, þótt
mjög sé hún af öðrum toga heldur en
fyrirrennara hans. Það er harmsaga.
Eftir lát sr. Gísla, sumarið 1656,
sendi Brynjólfur biskup Grindvíking-
um prestsefni. Hann átti að lofa þeim
að heyra í sér, svo að þeir gætu látið
í Ijós álit sitt á honum áður en hann
fengi embættið. Þá var sá háttur hafður
með ,,prestkosningar“, að þeir, sem
höfðu hug á lausu brauði, gáfu sig
fram við prófast og fengu leyfi hans
til að prédika. Síðan voru 7 skynsamir
-------------------- 11. febrúar 1968
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS