Lesbók Morgunblaðsins - 05.05.1968, Blaðsíða 10

Per Lofzfeldt.
Eins og hún
kemur Dönum
fyrir sjónir.
Crein úr
faghlaði
danskra
gullsmiða
Nestor íslenzkra gull-
smiða, Kristófer Péturs-
son Kúludalsá í Akra-
neshreppi, 82 ára,
er einn þeirra fáu,
sem halda víravirkishefð
inni „hreinni". Hér sýnir
liann okkur silfurbelti al
sett víravirkisskreyting-
um.
íslenzkir gullsmiðir og framleiðsla
þeirra má segja að sé óþekkt í Dan-
mörku. Við höfum varla nokkra hugmynd
um hvað þeir búa til. Eftirfarandi á að
vera tilraun til að ráða bót á þessu.
Silfur- og gullsmíðavinnu í Noregi,
Svíþjóð og Finnlandi, þekkjum við vel.
Við sjáum sýningar, oft norrænar að
uppbyggingu, og ritaðar hafa verið marg
ar bækur og greinar. Þetta er gott og
árangursríkt, en við það er eitt að at-
huga, þarna rekumst við að segja má
aldrei á Island, hver sem ástæðan kann
að vera. Það liggur í augum uppi, að
fræðilega hefur ísland sérstöðu og á
sjálfsagt erfiðara með að stofna til og
viðhalda sambandi við hin Norðurlönd-
in. Sé það skoðun manna, að íslend-
ingar eigi sjálfir að gera ráðstafanir
til að koma hingað, má víst segja að
þeir hafa ekki hafzt mikið að — en
því miður er hinu gagnstæða ekki held-
ur fyrir að fara.
Árið 1964 var í Gautaborg haldin
sýning undir nafninu „Skandinaviskir
nútímaskartgripir". Þar hafði bersýni-
lega ekki þótt ástæða til að taka fs-
lendinga með. Ég tek hér upp úr sýn-
íngarskránni ummæli arkitektsins Ibi
Trier Mörch, sem er vildar- og fróð-
leiksmaður um fagið:
„Um aldamótin kom fram þjóðlegur,
norrænn stíll í Danmörku, náði hann
fótfestu i Svíþjóð fyrir heimsstyrjöld-
ina fyrri og breiddist brátt út um Nor-
eg. Eftir siðari heimsstyrjöldina tók
jafnvel Finnland sér sæti með öðrum
skandinavíulöndum á sviði skartgripa-
gerðar."
Sem dæmi sýnir þessi tilvitnun eins
greinilega og óskað verður, hversu lít-
illar athygli ísland nýtur á þessu sviði.
Það ætti að vera sjálfsagður hlutur að
finna verk íslenzkra gullsmiða á sýn-
ingu, sem ætluð er til kynningar á nú-
tíma skartgripagerðarlist Norðurlanda.
í dag eru starfandi á íslandi um 80
sjálfstæðir gullsmiðir. Það er ekki lág
tala þegar haft er í huga, að íbúatalan
er innanvið 200.000. Af þessum gull-
smiðum hafa hinir atkvæðamestu verk-
stæði sín og útsölur í Reykjavík eða
nágrenni. Flest verkstæðin eru lítil —
ósjaldan vinna menn einir og oft eftir
pöntun.
Hægt er að telja gullsmíðavinnu á
fslandi handiðn að mjög verulegu leyti,
verksmiðjur eru engar til: að því er
virðist er engin þörf eða grundvöllur
fyrir meiri framleiðslu. Verkstæðin geta
vel fullnægt óskum neytenda. Þó er um
að ræða vísi að fjöldaframleiðslu —
einkum á ferðamannavörum: þar eru
einnig notuð stærri verkfæri, til dæmis
pressur. En mér kom þó svo fyrir sjón-
ir, að fjöldaframleiðslan væri hverf-
andi hluti af heildinni.
Sandsteyputæknin er drjúgur þáttur
í framleiðsluaðferðum. Þessi steypu-
tækni, sem ekki er með öllu auðvelt
að tileinka sér til fulls, er notuð af
mörgum, en einkum hafa þeir hana á
valdi sínu hjá Jóni Dalmannssyni, gull-
smið, og það svo, að margir gullsmiðir
kjósa að láta hann steypa fyrir sig í
stað þess að fórna sjálfir tíma og kröft-
um í það,
Það er einkanlega 830/1000 silfur sem
steypt er: hefur það reynzt hæfast, þó
er steypt skírara silfur og jafnframt
gull. Ef það er frátalið, að ekki er
hægt að nota þessa aðferð við aðra
muni en þá, sem greinilega hafa fram-
og afturhlið, verður hún að teljast mjög
mikilvæg — einnig fyrir okkur.
Að sjálfsögðu er notkun mjög útbreidd
á íslenzkum kvarzsamböndum ásamt
hinu glerkennda hraunlíparíti, er obsi-
dian nefnist. Mest er notað af kalcedon,
jaspis og agat og enda þótt hér sé
sjaldan um verðmæta skartsteina að
ræða og þeir þoli því varla samanburð
við það sem notað er hér í Danmörku
sömu tegunda, þá sá ég þá oft notaða
á sannfærandi hátt. Gullsmiðirnir finna
þá og slípa sjálfir. Örfáir ófaglærðir
menn hafa tekið upp steinslípun sem
tómstundavinnu og ná furðu góðum ár-
angri með frumstæðum tækjum. En oft
eru steinarnir notaðir blátt áfram eins
og þeir koma fyrir. Annars virðist notk
un eðalsteina afar sparleg ef frá eru
taldir ódýrari gervisteinar, sem með
skjannalegum litum sínum eru ekki til
mikils yndisauka.
Hvaltönn er talsvert notuð, ennfrem-
ur málmsteinar eins og granit, þó meira
í ýmsa skrautmuni.
í náminu er ekki eins og hér gerð-
ur greinarmunur á gull- og silfursmið-
um, fágurum, greypurum og leturgröf-
urum- Menn læra allt saman, að fjórum
árum liðnum er lagt fram sveinsstykki
og maðurinn er orðinn gullsmiður. Hvort
þessi fagkennsla er góð eða slæm er
mér ómögulegt að úrskurða. Ég get
aðeins ímyndað mér töluverð líkindi til
að þessi aðhæfing veiti of litla þjálf-
un í einstökum atriðum og í henni sé
að finna nokkuð af sökinni á hinu
islenz'kt víravirki með klassisku sniöi: liluti af beltissylgju frá því um
' Í00. (5,1x2 cm )
Tnn!"nt efni til skartgripngerðar: ýms
-r kvarz- og kalksprattegundir ásamt
'síitngstönn. T.h. Dæmi um nútíma
sandsteypta silfursmíð á íslandi eins og
h >n lítur út nýsteypt en ófægð.
Fullgcrð sykurskeið lengst til hægri
er gott dæmi um framieiðslu lands-
manna á ferðamannavamingi. Sé vel að
gáð, sést orðið ísland letrað á skaftið.
„þunglamalega" sem ég sá í hinum lé-
lcgri smíðisgripum.
fslenzkir gullsmiðir hafa ekki góðar
starfsaðstæður. Allt sem nota þarf til
framleiðs'unnar — með örfáum undan-
tekningum, verða þeir að flytja inn.
Þetta á við t.d. um verkfæri, hálfunnið
efni og steina. Jafnframt því þurfa
þeir að verða sér úti um allar nýj-
ungar sjálfir — hvort sem er fagleg-
ar eða listrænar. Þessar aðstæður verð-
ur að taka til greina í sambandi við
eftirfarandi ummæli um ýmsa íslenzka
gullsmiði.
Víravirki er íslenzkt sérkenni og
notkun þess má rekja allt aftur til
■inna fyrstu norsku landnema. Eins og
það er unnið í dag, á það rætur
sínar aftur í átjándu öldinni. Þeir
víravirkisgripir s?m ég sá í verzlunum
í Reykiavík báru ekki vott um neinn
hstrænan styrk. Þeir voru oftast svo
lítílfjörlegir, að erfitt var að ímynda
sér bá sem merki lifandi hefðar. Svo
viríist, sem sambandið við fortíðina
hefði rofnað og menn h?fðu gefizt upp
við að finna víravirkisskrautinu eðli-
!"'gan stað í klæðatízku nútímans, þótt
ýmsar tilraunir væru sjáanlegar í ein-
hverskonar að’ögun. Því miður án veru-
l":gs árangurs.
Aðstæður, sem ef til vill eiga sinn
bátt í því hve víravirkisskartgripimir
virðast utanveltu, eru síminnkandi
notkun íslenzka þjóðbúningsins, þar
sem þeir eru aðal skartið og hafa auk
þess notagildi.
Æska íslands fylgist mjög vel með
tizkunni og sjást þess alistaðar merki.
Það er vitaskuld, að hin miklu menn-
ingarlegu og efnahagslegu áhrif að
austan — og vestan — hafa illu heilli
Útfærslan er góð og hefðinni við-
haldið í þessu djásni eftir Kristófer
Pétursson.
Hálsmen eftir Jóhannes Jóhannesson.
ÍSLENZK GULLSMÍÐI
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
5. maí 1968