Lesbók Morgunblaðsins - 05.05.1968, Blaðsíða 11

Ásdís Thoroddsen er sjálfstæð lista-
kona. Ilálsmeninu hérna er lýst í grein
inni.
lagt sitt til þess að þjóðbúningurinn
er nú í augum unga fólksins fremur
safngripur en íveruflík. Þarmeð er það
skiljanlegt, og að vissu leyti eðlilegt
að víravirkishefðin láti undan síga.
Eigi hún að halda velli, verður að
koma henni aftur í gagnið án þess að
hún missi við það verðmæti sitt sem
hefð. Það hlýtur að vera ákjósan-
legra en að horfa eins og nú á þessa
ústgrein úrkynjast — og það sem verst
er, að sjá hana birtast í ómerkilegu
túristaskrani.
Þó tókst mér að finna ósvikna hefð
samfara háþróuðu og næmu skyni fyrir
víravirki, á fundi mínum með einum
hinna síðustu meistara víravirkisins,
hinum 82ja ára gamla Kristofer Pét-
urssyni á bænum Kúludalsá nálægt
Akranesi. Hann er sjálfmenntaður, hef-
ur ekki einu sinni gengið í skóla. Auk
víravirkisins hefur hann áður fyrr
iíengizt við steypingu og viðgerðir á
úrverkum. Hið litla verkstæði Kristo-
fers Péturssonar, þar sem hann vinn-
ur einsamall, er áfast búinu, sem rekið
er af dóttur hans og tengdasyni. Á
verkstæðinu ríkir „snyrtileg ringulreið“
og mikið af hinum frumstæðu verkfær-
um, sem hann notar, eru heimatilbúin.
Ósjálfrátt hvarflar hugurinn að Fri-
landssafninu í Lyngby með hinum starf
andi heimilisiðnaðarverkstæðum. Hug-
takið heimilisiðnaður á sennilega einn-
ig bezt við um smíðar Kristofers Pét-
urssonar. Flestir smíðisgripir hans eru
pantanir og honum tekst sjaldan að
koma sér upp birgðum. Viðskiptavin-
ir hans eru sveitafólkið og hann selur
ekki til Reykjavíkur.
Hjá hinum yngri — og nútímalegri
•— gullsmiðum fannst mér einkum gæta
eirðarleysis og skorts á samhengi. Það
var eins og menn vissu ekki hvaða
leiðir skyldi halda eða hvaða efni not-
uð. Þetta setur einnig sinn svip á
mynd^fnið.
Að mínu áliti er Ásdís Thoroddsen
sérlega spennandi og frumlegur skart-
grip •■miður. Skartgripi sína smíðar
Annar lielmingur sandsteypumóts.
Venjuleg ávöl þjöl er notuð til að
mynda innrennslið. Sandsteypa er stór
liður í tækni íslenzkra gullsmiða. Hún
kemur í stað pressutækninnar, sem er
lítið notuð á íslandi.
hún mestmegnis eftir beiðni og ógjarn-
an tvo eins. Framleiðslan er fremur lít-
il að vöxtum og sökum vinnutil'högun-
arinnar var það því miður ekki margt,
sem hún hafði til sýnis.
Það er augljóst að Ásdís Thorodd-
sen er engum háð er hún skapar skart-
gripi sína, sem eru mjög sérstæðir og
fíngerðir. Hún fer eftir því sem náttúr-
an og efnið sjálft blæs henni í brjóst.
Það er ekki ofmælt að íslenzk gull-
smíði yrði nokkuð sviplaus yfirlitum án
hennar framlags. Jafnvel þótt tjáning-
arform hennar sé nokkuð reikult — og
því erfitt að skipa því innan viss
ramma — eiga þó skartgripir hennar
sér þann samnefnara, að þeir eru mjög
lífrænir. Milli allra hluta hvers ein-
staks skartgrips ríkir hið fyllsta sam-
ræmi jafnvel í smæstu atriðum, öll um-
skipti eru vel rökfest — bakhliðin fær
meira að segja ekki að vera í friði
— sem annars er mjög algengt — held-
ur er hún látin vera með í ráðum. Á
hálsfestinni, sem hér er sýnd má ef
til vill sjá það að hún er í raun og
veru mótuð fyrir einn ákveðinn háls.
Þrátt fyrir það, að með nokkrum rétti
sé hægt að kalla formmeðferðina við-
vaningslega, stendur þessi vinna mjög
framarlega miðað við íslenzkar aðstæð-
ur.
Málarinn og gullsmiðurinn Jóhannes
Jóhannesson er af mörgum íslendingum
'talinn nýtízkulegasti gullsmiður ís-
lands: og ef með því er aðallega átt
við að skartgripir hans séu öðruvísi,
þá er þetta vissulega rétt. Hann er í
höfuðatriðum öðruvísi. Framleiðsla hans
er mjög einhliða. Að frátöldum fáum og
dreifðum útúrdúrum eru allir skart
gripir hans byggðir upp með notkun
sömu þráð—bræðslu—kveikju—tækn-
innar. Skartgripir Jóhannesar Jóhann-
essonar eru oft oxyderaðir, sömuleiðis
notar hann mikið steina. Mér kom það
svo fyrir sjónir, að þessi aðferð væri
illa fallin til þeirrar áköfu iðkunar,
sem hún verður hér fyrir. Fyrstu skart-
gripirnir hafa ugglaust getað vakið
hrifningu, en það er jafn áreiðanlegt
að sífelld endurtekning samfara mik-
illi einhæfni hefur að nokkru leyti
kæft áhrifin — og hvað er þá eftir?
Eins og áður er lýst, er fagkennslan
á íslandi mjög alhliða. Að það er —
þrátt fyrir þetta — mögulegt að ná
prýðilegri verklægni, sannaðist hjá Val
Fannar og Gunnari Hjaltasyni.
Hálsmen eftir Jóhannes Jóhannesson.
Valur Fannar er mjög úthverfur og
mjög opinn fyrir utanaðkomandi áhrif-
um. Hann vinnur svo að segja að öll-
um greinum þessa iðnaðar og getur —
á handverksmælikvarða — nærri kall-
ast „einsmannsverksmiðja“.
Er frá eru taldir hinir stærri grip-
ir, sem minnzt verður á hér á eftir,
er (þótt skrýtið sé) erfitt að koma
auga á nokkuð verulega jákvætt við
framleiðslu Vals Fannar. Það sem ein-
kenndi hana var skortur á samhengi og
alúð við verkefnið — það var of létt!
Hann er góður handverksmaður en
notar um leið svo samanslungnar stíl-
tegundir, að mér er ómögulegt að gefa
þeim neitt nafn. Réttilega skal á það
minnzt, að þessi óvægilega gagnrýni
mildast ef litið er á hana út frá heild-
armyndinni.
Valur Fannar hefur fengizt nokkuð
við framleiðslu á ferðamannavörum og
skreytingar fyrir ýmsar íslenzkar
stofnanir. Ein slík er sýnd hér, grip-
ur gerður eftir beiðni Slysavarnarfé-
Uagsins, og gefin öðru félagi, norsku.
Ásamt öðrum gripum, m.a. silfur-
fánastöng á fæti úr áletruðum steini,
sýnir hann að Valur Fannar býr yfir
hæfileikum, sem vekja nokkra undr-
un yfir annarri framleiðslu hans.
Gunnar Hjaltason á mjög lítið verk-
stæði í Hafnarfirði. Eins og flestir
verkstæðisrekendur vinnur hann að
mestu eftir beiðnum. Hinir fáu gripir,
sem ég fékk tækifæri til að skoða sýndu
heilbrigðan, og að vissu leyti hefð-
bundinn skilning, bæði hvað snerti stíl
og efnisnotkun. Oft var það silfur með
hvaltönn eða steinum, sem hann hefur
fundið sjálfur.
Gunnar Hjaltason hefur fengið mörg
stór verkefni fyrir stjórnina og forseta
íslands. Til dæmis hefur hann gert
spennur, horn og upphafsstafi úr víra-
virki á sérstaklega innbundið eintak
af hinum íslenzku handritum, sem fs-
land færði Elísabetu Englandsdrottn-
ingu að gjöf.
Mér tókst þvi miður ekki að ná í
myndir af verkum Gunnars Hjaltason-
ar, einkum hefði ég gjarnan viljað sýna
lesendum tóbaksbauk að lögun eins og
púðurhorn. Hann var skorinn út úr
hvaltönn, háls og tappi úr silfri og
nafn eigandans grafið með rúnaletri —
það var mjög fínlegur og hógvær grip-
ur.
Einkennandi fyrir mikinn hluta
þeirra víravirkisgripa, sem nú eru fram
leiddir á íslandi, eru vafasöm gæði og
útþvæld form.
Þar sem verkgreiningu vantar í iðn-
aðinn neyðast íslenzkir gullsmiðir til;
að vera verklega alhliða. Tækifæris-
gripur eins og þessi afmælisgjöf er'
smiðaður af einum manni (Val Fann-
ar). Hann hefur smíðað úr steini, silfri
og rostungstönn.
5. maí 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS H