Lesbók Morgunblaðsins - 04.08.1968, Blaðsíða 13

SMÁSAGAN
Framh. af bls. 5
Vera. Hún gat varla haldið augunum
opnum. Hún lagðist niður, dró mig á
eftir sér og byrjaði að strjúka mig all-
an.
„Ég er aðeins unglingur," hrópaði ég,
„ég hef verið með Armenunum, skilurðu
það ekki?“
Ó, Guð æsku minnar! ... f fimm af
tuttugu árum ævi minnar hafði ég verið
að spinna upp sögur, svo þúsundum
skipti, þær voru að sprengja utan af sér
heila minn. Ég var blátt áfram að slig-
ast undan þeim. Og nú hafði ein fallið
til jarðar í krafti einmanaleika míns.
Það voru greinilega eins konar örlög,
að vændiskona í Tiflis skyldi verða
fyrsti „lesandi“ minn. Það fór hrollur
um mig við þessa skyndilegu uppgötv-
un, og ég sagði henni söguna um mig
sem „unglinginn með Armenunum."
Hefði ég ekki verið svo leikinn í list
minni, mundi ég hafa sagt henni ein-
hverja hversdagslega sögu um það, að
ég væri sonur efnaðs embættismanns,
sem hefði rekið mig að heiman, sögu um
ráðríkan föður og misskilda móður. En
ég var ekki svo vitlaus. Það er engin
þörf að segja sannleikann ef sagan er
góð. Sannleikurinn líkist fremur góðri
sögu. Þess vegna — og þannig vildi
hlustandi minn hafa það — var ég fædd
ur í Alyoshki, lítilli borg í Khersonhér-
aði. Faðir minn starfaði sem teiknarihjá
eimskipafélagi. Hann sleit sér út við
teikniborðið nótt sem nýtan dag til þess
að geta veitt okkur, börnum sínum,
góða menntun. En við líktumst öll móð-
ur okkar, heimskri konu, sem óskaði
þess eins að njóta lífsins. Tíu ára að
aldri byrjaði ég að hnupla frá föður
mínum. Þegar ég var orðinn fullvaxinn,
hljópst ég að heiman til Baku, til ætt-
ingja móður minnar. Þeir komu mér í
kynni við Armena nokkurn, sem hét
Stepan Ivanovich. Seinna fluttist ég til
hans, og við bjuggum saman í fjögur
ár ...
„En hvað varstu gamall þá? ... “
„Fimmtán."
Vera bjóst við, að ég mundi segja
henni frá vélabrögðum Armenans, sem
spilti mér, en ég hélt áfram:
„Við bjuggum saman í fjögur ár.
Stepan Ivanovich var einhver sú heið-
arlegasta og traustasta manneskja, sem
ég hef nokkru sinni kynnzt. Hann trúði
öllu, sem vinir hans sögðu honum ... ég
hefði átt að læra einhverja iðn á þess-
um fjórum árum, en ég gerði ekki hand-
tak ... Allt og sumt, sem ég hafði áhuga
á var að spila billiard ... vinir Stepans
Ivanovich komu honum um koll. Hann
lét þá hafa óútfylltar ávísanir, og vin-
ir hans misnotuðu traustið, sem hann
sýndi þeim ..."
„Óútfylltar ávísanir“ — ég veit ekki,
hvernig mér datt það í hug, en það
var klókt af mér að nefna þær. Vera
trúði öllu eftir þetta. Hún vafði sjalinu
um skjálfandi herðar sér.
„Stepan Ivanovich var gjaldþrota.
Honum var kastað út úr íbúðinni, og
húsgögnin voru seld á uppboði. Hann
gerðist farandsali. Ég kærði mig ekki
um að búa lengur hjá honum, þar sem
hann átti enga peninga, svo að ég flutt
ist til gamals kirkjuvarðar ... “
„Kirkjuverðinum“ stal ég frá ein-
hverjum rithöfundi: hann var aðeins
heilaspuni einhvers fáráðlings, sem
nermir ekki að skapa raunverulega per-
sónu.
Ég sagði „kirkjuvörður“: Vera
skotraði augunum, og ég missti stjórn-
ina eitt augnablik. Til þess að bæta úr
gerði ég gamla manninum upp þyngsli
í fölnuðu brjóstinu. Þegar brjóstþyngsl-
in ágerðust, hvein átakanlega í honum.
Hann stökk fram úr rúminu á nótt-
unni og hóstaði út í olíuþrungið loft
Bakuborgar. Það leið ekki á löngu, þar
til hann gaf upp öndina. Brjóstþyngs-1
in riðu honum að fullu. Ættingjar mín-
!r vfidu engin afskipti af mér hafa.
Þannig stóð á því, að ég var kominn
hingað til Tiflis með 20 rúblur í vas-
anum, þær hinar sömu og Vera hafði
talið upp úr buddu minni í dyraskotinu
við Golovinstræt. Þjónninn á hótelinu,
þar sem ég bjó, hafði lofað að útvega
mér ríka viðskiptavini, en fram að þessu
hafði hann aðeins sent mér armenska
kráreigendur með stórar feitar ístr-
ur ... Þetta fólk elskar sína eigin þjóð,
elskar söngva sína og vínið sitt, en þeir
traðka á öðru fólki, mönnum og konum,
eins og þjófur traðkar í garði nágrann-
ans ...
Og ég fór að segja alls konar þvætt-
ing sem ég hafði heyrt hér og þar um
kráreigendur ... Hjarta mitt var að
springa af sjálfsmeðaumkvun. Mér
fannst ég vera fordæmdur. Ég titraði
af sorg og andagift. ískaldir svitadrop-
ar boguðu af andliti mínu, eins og snák-
ar sem smjúga yfir sölnað gras. Ég
hætti að tala, fór að skæla og sneri mér
undan. Ég hafði lokið sögu minni. Það
hafði slokknað á prímusnum fyrir
löngu. Vatnið hafði soðið, en var orð-
ið kalt aftur. Gúmmíslangan hékk ofan
af veggnum. Vera gekk hljóðlega að
glugganum. Herðar hennar, skjannahvít-
ar og dapurlegar, hófust og hnigu. Út
um gluggann sá ég, að það var byrjað
að birta umhverfis fjallatindana.
„Það sem fólk tekur upp á ..." hvísl-
aði Vera án þess að snúa sér við. „Já,
Guð minn góður, það sem fólk tekur
upp á... “
Hún teygði nakta handleggi sína og
opnaði gluggahlerana. Lykt af ryki og
vatni barst inn um gluggann. ... Vera
hristi höfuðið án afláts.
Svo að þú ert hóra ... alveg eins og
við ... “ Ég hneigði höfuðið.
„Hóra eins og þú ... “
Vera sneri sér að mér Undirpilsið
hékk utan á henni eins og tötrar.
„Ja, það sem fólk tekur upp á,“ sagði
hún aftur hærra. „Guð minn góður, það
sem fólk tekur upp á ... Hefurðu
nokkurn tíma verið með kvenmanni?“
Ég þrýsti köldum vörum á hönd henn
ar.
„Nei, hvernig gat ég það? Þeir leyfðu
mér það ekki ..."
Ég þrýsti höfði mínu að brjóstum
hennar, sem flóðu yfir höfuð mitt.
Stinnar geirvörturnar snertu vanga
minn. Þeir voru rakir eins og litlir
kálfar. Vera leit niður til mín.
„Systir ... “ hvislaði hún og settist á
gólfið við hliðina á mér. „Litla systir
mín ... “
„Segðu mér nú eitt: hefurðu nokk-
urn tíma séð þorpssmiðinn hjálpa fé-
laga sínum við að byggja hús? Hef-
urðu séð, hvernig hefilspænirnir þjóta
í gegnum loftið ört og glaðlega, þegar
þeir vinna saman? ... Þessa nótt kenndi
þessi þrítuga kona mér alla klæki stétt-
ar sinnar. Þessa nótt hejrrði ég öll þau
leyndarmál, sem þú munt aldrei fá að
vita, ég upplifði ást, sem þú munnt
aldrei kynnast, ég heyrði orð, sem kona
hvíslar í eyru kynsystur sinnar. Ég er
búinn að gleyma þeim. Við eigum heldur
ekki að festa þau okkur í minni.
Við sofnuðum í dögun. Það sem vakti
okkur var funi líkama okkar, funi sem
hvíldi í rúminu eins og lík. Þegar við
vöknuðum, hlógum við hvort til ann-
ars. Ég fór ekki til prentsmiðjunnar
þennan dag. Við drukkum te á mark-
aðstorginu í gömlu borginni.
Hæglátur Tyrki hellti okkur te úr
samóvar, sem var vafinn í handklæði.
Það var mórautt, og gufuna lagði upp
úr því eins og heitu blóði. Brennheit-
ir sólargeislarnir spegluðust í glösum
okkar. Langt og sefandi hnegg asnanna
rann saman við hamarshögg tin-
smiðsins.
Koparkrúsir stóðu í röðum á upplit
uðum teppum undir sölutjöldunum.
Hundar snuðruðu umhverfis nautainn-
yfli og annan úrgang. Rykmökkur barst
inn yfir borgina Tiflis, borg ilmandi
rósa og sterkjunnar af feitu kjöti. Ryk-
ið byrgði fyrr eldrauða sólina. Tyrk-
inn hellti okkur meira te og lagði sam-
an brauðsnúðana, sem hurfu ofan í okk-
ur, á talnagrind. Lífið var dásamlegt
þennan dag. Ég vr orðinn blautur af
svita og sneri glasinu mínu á hvolf. Þeg-
ar ég hafði borgað Tyrkjanum, ýtti ég
tveimur fimmrúblumyntum yfir til Veru.
Slyttislegur fótleggur hennar lá yfir
minn. Hún ýtti peningunum frá sér og
dró að sér fótinn.
„Við skulum ekki þrátta, systir ... “
Nei, ég vildi ekki þrátta. Við ákváð-
um að hittast um kvöldið og ég stakk
gullpeningunum, fyrstu bókmenntalaun-
unum mínum, aftur í budduna.
Þetta gerðist fyrir löngu, og síðan
hef ég oft tekið við peningum frá út-
gefendum, lærðum mönnum og Gyðing-
um, sem höndla með bækur. En það
hafa allt verið smáupphæðir hjá þeirri
sem ég fékk í æsku frá fyrsta „les-
anda“ mínum. En ég er ekki bitur,
vegna þess að ég veit, að ég mun ekki
deyja, fyrr en mér hefur áskotnazt enn
einn gullpeningur, sá síðasti, og greið-
andinn verður ástin sjálf.
EDDA OG HÓMER
Framh. af bls. 9
fá mjög skýr einstakUngseinkenni, jafn
vel skýrari en einkenni Hómersgoða.
Munur á lyndi goðanna verður nú meir
og meir undirstaða kvæða, og eru Hár-
barðsljóð gott dæmi þess.
Um þessa guði í mannsmynd eru sagð-
ar gamlar sögur, mótaðar af hinum
frumstæðu hugmyndum. Og þá koma í
fyllingu tímans menn, sem leggja mæli-
spjald mannlegrar siðfræði á þessar sög
ur. Þeir fella sig ekki við, að goðun-
um séu eignaðar athafnir, sem til smán-
ar hefðu þótt, ef eignaðar hefðu verið
hinum betri persónum hetjukvæðanna.
Sagt var, að „seið Yggr til Rindar", en
slíkt hefði Sigurður Fáfnisbani aldrei
gert. Frjósemigoðum fylgdu helgisiðir,
sem sviptir blóthelgi sinni virtust ekki
annað en saurlifnaður, sem brutu íbága
við siðavendni hins forna ættarþjóðfé-
lags. Sögur af ástum Friggjar og bræðra
Óðins hafa ef til vill verið sprottnar af
saklausri dýrkun árstíðagoða, en þegar
það var gleymt, rákust þær á vanaleg-
ar skírlífiskröfur þjóðfélagsins. Eiðar
voru heilagir, og þó rauf Óðinn eiða og
trúnað. Þannig komu upp umbrot og
barátta innan heiðinnar trúar, þegar
goðin gerðust mennskari, vegna almennr
ar þróunar þjóðfélagsins og vegna um-
brota víkingaaldar og vegna hugsjóna
hetjukvæða.
Þetta síðasta, áhrif hetjukvæðanna,
gefur tilefni til hugleiðinga um hetjur
eddukvæða og Hómersljóða, og væri
það næsta forvitnilegt efni. En það er
þó miklu meira en svo, að hér sé unnt
að sinna því.
Auk þeirra þátta, sem fléttuðust í
þessa þróun, má ekki gleyma því, að
Norðurlandabúar höfðu veður af kristn
inni, meira eða minna allt frá 9. öld. Að
órannsökuðu máli væri fjarstæða að
neita einhverjum áhrifum þaðan. En
gaumgæfileg athugun flestra kvæða
þeirra, sem um er að ræða, virðist mér
frekar benda á fjarlæg áhrif enmikla
þekkingu, frekar á neikvæð áhrif en
jákvæð, þ.e. að kristnin kunni að hafa
eflt hina heiðnu gagnrýni á goðin, án
þess að menn yrðu nokkuð kristnari við
það sjálfir. Aðeins í Völuspá eru nokk-
ur jákvæð áhrif, kristin minni, og vera
má, að kristnin hafi skerpt hugsjónir
skáldsins. Vel er vert að gæta þess, að
ádéijur munka á heiðin goð eru vana-
lega miklu ófimlegri og klaufalegri en
kímnin í þessum kvæðum.
Nú skal að lokum víkja ögn að þeim
kvæðum, sem helzt bera vitni um gagn-
rýni á goðin, eins og goðsögurnar gömlu
lýslu þeim.
í Hárbarðsljóðum er hinum ramma
þrumuguði Þór lýst svo sem hann sé
hinn mesti verndari mannanna. En um
leið nýtur þó skáldið þess að láta Hár-
barð glettast við hann fyrir það, hve
hann er seinn að hugsa og' hver hugs-
un hans er einföld. Hárbarður er Óð-
inn, sem hér er höfðingjastéttar guð,
gæddur skörpum og skjótum gáf-
um, Don Juan, að nokkru hafinn yfir
gott og illt. Honum er lýst með „miles-
iskum anda“ og mikilli ánægju. Að
nokkru má einnig tala um „milesiskan
anda“ í tveimur smákvæðum í Hávamál-
um um ástir Óðins: það eru lítil meist-
araverk, þar sem léttúðinni blandast
djúpar og blæbrigðaríkar tilfinning-
ar, í öðru kvæðinu er ást hans lýst sem
sótt er heltekur mann, meðan það er:
en kvæðinu lýkur með eins konar glott-
andi umburðarlyndi. í hinu kvæðinu
blandast saman ást og þökk til konu
við ánægju yfir því að ná valdi á henni
og hlökkun yfir bragðvísi sinni. Þessi
undarlega blæbrigðaríku og útsmognu
k'/æði minna, þó undarlegt sé, á 18.
öldina.
Ólík þeim, full af beizkri og misk-
unnarlausri ádeilu er Lokasenna. Goðin
eru skáldinu lifandi veruleiki, þess
vegna er ádeilan svo ofsaleg. Loki, sem
flytur fram í kvæðinu gagnrýni skálds-
ins, veit mikið um opinberar vammir
guðanna, um leyndar syndir gyðjanna,
þ.e. hann kann mikið af gömlum goða-
sögum og veit mikið um gamla helgisiði:
hann segir ekki allt satt, en hann segir
of mikið satt. Syndaregistur goðanna er
allt of langt og allt of ljótt, samkvæmt
hugsunarhætti samtímans: auðsjáanlega
verður þeim ekki fyrirgefið. Aðeins eitt
goðanna vill skáldið ekki segja með
öllu skilið við: Loki hæðir Þór, en hann
þokar loks fyrir honum, hinum dygga,
einfalda og sterka guði.
í annan heim er komið, þegar kom-
ið er til Völuspár. Skáldið sér ávirð-
ingar goðanna: brot þeirra móti siðferð-
islögmálinu (sem birtist skýrt í kvæð-
inu) hafa sýkt heiminn. En skáldið elsk
ar guði sína, honum er kvöl að hugsa
um, að þeir séu dæmdir. Þannig er af-
staða hans miklu nær afstöðu sumra
tragedíuskáldanna, einkum Æskhýlosar,
til goðanna, en afstaða Hómers. Én svo
rík er siðferðisvitund skálds Völuspár,
að hann er sannfærður um, að guðir
hans, sem hann elskar, séu dauðadæmd-
ir, þeir hljóti að farast í ragnarökum,
svro sem hinar öldnu heiðnu spár höfðu
boðað. En þeir úr hópi goðanna, sem
vammlausastir voru, og nýjar kynslóð-
ir þeirra, verða á síðan drottnarar í
nýjum heimi sem rís úr sæ, eftir að
allt, himinn og jörð, hafa farizt. Þess-
um nýja heimi er lýst svo, að hann sé
hreinn, og vítalaus, og eigi ekki í sér
fólgið fræ dauðans. Þó að kristin minni
komi, eins og fyrr var sagt, sumstaðar
fyrir í frásögninni, kemur mest af efni
Völuspár þó fyrir í gömlum, heiðnum
eddukvæðum. Það er skemmtilegt að
íhuga, að við leiðsögn hins mikla gríska
meistara liggur efni þessara kvæða allt
Ijóst fyrir.
Framkv.stj.: Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar: Sigurður Bjarnason frá Vigur
Matthías Johannessen.
Eyjólfur KonráS Jónsson.
Ritstj.fltr.: Gísli Sigurðsson.
Auglýsingar: Árni Garðar Kristinsson.
Ritstjórn: Aðalstræti 6. Sími 10100.
Útge<fandi: H.f. Árvakur, Reykjavík.
4. ágúst 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13