Lesbók Morgunblaðsins - 20.10.1968, Blaðsíða 2

JÓN THORODDSEN
og með styrk góðra manna komust þeir
allir til mennta, gátu lagt stund á þau
fræði, sem hugur þeirra stóð til. Elztur
var dr. Þorvaldur prófessor, náttúru-
fræðingurinn heimskunni, næstur Þórð-
ur læknir og alþingismaður, fjölgáfað-
ur maður og öðlingur hinn mesti, þá
Skúli sýslumaður, alþingismaður og rit-
stjóri, einn af fremstu og brattsækn-
ustu stjórnmálaskörungum, sem þjóð-
in hefur alið, en yngstur Sigurður yfir-
kennari, er lauk verkfræðiprófi fyrstur
íslendinga og varð um leið fyrstur lands
verkfræðingur á landi hér. Af þeim
bræðrum eru komnir margir hinna mæt-
ustu gáfumanna, sem alkunnugt er, fá-
ir íslendingar hafa orðið kynsælli en
Jón Thoroddsen.
c
Okaldið fra Reykholum var nautna-
maður alla ævi, og eflaust hefur sol'l-
urinn í Kaupmannahöfn ginmt hann og
glapið eins og marga aðra íslenzka
stúdenta. En hann sat þó ekki auðum
höndum á Hafnarárum sínum, einmitt
þá varð honum að fullu ljóst, að harm
var skáld og til þess borinn að rækta
og stækka akur íslenzkra bókmennta.
Fyrsta kvæði hans „Kveðja“ birtist í
Fjölni árið 1847, og ári síðar hóf hann
útgáfu nýs tímarits ásamt vini sínum
Gísla Brynjólfssyni, það nefndist „Norð-
urfari“ og kom út í tvö ár. Þar birfust
meðal annars nokkur af beztu kvæðum
Jóns og auk þeirra „Dálítil ferðasaga",
fyrsta skáldsaga Jóns og eina smásagan
sem hann samdi um ævina, og er harla
minnisverð af þeim sökum; áður hafði
engin nútíðarsaga birzt eftir íslenzkt
skáld nema „Grasaferð" Jónasar Hall-
grímssonar. í „Dálítilli ferðasögu" má
greina frelsisanda þann, er þá gekk yfir
álfuna, en ekki verður hin stutta frá-
sögn talin nein Kstasmíð. Um hifct er
mest vert, að skáldið hafði fundið köll-
un sína og skömmu eftir að hann fékk
lausn úr herþjónustu hófst hann handa
og samdi heila bóksögu fyrstur fslend-
inga á síðari öldum, hún hlaut nafnið
„Piltur og stúlka“ og kom út í Kaup-
mannahöfn árið 1850 á kostnað höf-
undar. Jón gaf hina vinsælu skáldsögu
út öðru sinni ári fyrir andlát sitt, nokk-
uð aukna og breytta, en önnur rit eftir
hann komu ekki út að honum hfandi
nema fáeinir bæklingar. Kvæði skálds-
ins birtust á víð og dreif í tímaritum og
blöðum og voru fyrst gefin út í bók að
honum látnum.
ICvæði Jóns Thoroddsens öðluðust
brátt mikla þjóðarhylli, enda flest ljós
og alþýðleg, og vel lét honum að túlka
ást sína á ættjörðinni, yrkja um unað
íslenzkrar náttúru, ástir kvenna, börn
og blóm. Og auðug kimnigáfa hans birt-
ist víða í ljóðunum, einkum í smákvæð-
um um gleðskap og fjárþröng Hafnar-
áranna, þau eru allsérstæð í íslenzkum
kveðskap. Jóni var létt um að yrkja, en
getur þó vart kallazt mikill hagsmiður
bragar, ýmis smíðalýti má finna á mörg-
um kvæðum hans. Og frumlegt ljóð-
skáíd var hann ekki, þegar á allt er
litið, stældi Jónas Hallgrímsson leynt
og Ijóst, skáld það sem hann dáði að
vonum um alla aðra fram, og enduróm
af kvæðum Bjarna Thorarensens, Svein
bjarnar Egilssonar og fleiri íslenzkra
höfunda er einnig auðgert að finna.
Flest eru Ijóð hans í gíeymsku fallin,
en þau beztu enn á hvers manns vör-
um, enda ort af sannri list, á meðal
þeirra þjóðsöngurinn fagri ,,Ó, fögur er
vor fósturjörð“, hið hugljúfa vöggu-
(Indride og Sigrid). Elzta þýðing á
Pilti og stúlku eftir Kristian Kálund,
sem lengi var bókavörður við safn Arna
Magnússonar og vann íslenzkum fræð-
um margt til nytsemda. Bókin var gef-
in út í Kaupmannahöfn 1874.
kvæði „Litfríð og ljóshærð og létt undir
brún“, „Sortnar þú ■ský“, hið þunglynd-
islega og innilega ljóð, sem er ef til
vill innfjátgast þeirra al'lra, og „Vorið
er komið og grundirnar gróa“, einföld,
en hugþekk lýsing vorkomu f fslenzkrl
sveit; tönn tímans mun seint vinna á
slíkum ljóðum. Tvær fallegar sonnettur
orti Jón, bernskuminnin,guna ,,Á Svína-
dal“ og „Umdir Svörtuloftum", en þar
minnist hann drukknunar Jóns Jónsson-
ar kennara, er verið hafði æskuunn-
usti móður hans. Mörg af ljóðum Jóns
voru ort undir ljúfum lögum, þau voru
ekki aðeins íesiin og lærð, heldur sung-
in. Á síðari árum hafa íslenzk tónskáld
samið mörg lög við kvæði Jóns og öðr-
um framar afkomendur hans, Emil
Thoroddsen og Skúli Halldórsson.
Jón Thoroddsen var rómantískt skáld,
enda ríkti sú stefna um hans daga, um
það eru kvæðin ljósust vitni. Fróðlegt
er að bera saman ljóð það, er hann
nefnir „Smalastúlkuna“, og kvæði Hann-
esar Hafsteins með sama heiti. Bæði eru
vel ort, en gerólík, þótt gerð séu um
sama efni, þar má ljóslega greina mun
rómantíkur og raunsæisstefnu.
Ef Jón hefði verið ljóðasmiður ein-
göngu, myndi hann aðeins talinn til
góðskálda: hann var stórskáld engu
síður, og valda því sögur hans, sem ætíð
munu halda nafni hans á lofti og ekki
fyrnast, þótt aldir renni.
Útkomu „Pilts og stúlku" er áður get-
ið, en á sýsTumannsárum sínum tók Jón
að semja aðra og meiri skáldsögu, en
fékk ekki lokið nema um tveimur þriðju
hlutum hennar fyrir dauða sinn, og er
að því ærinn skaði. Hin ófullgerða saga
hlaut loks nafnið „Maður og kona“ og
var fyrst gefin út í Höfn árið 1876,
henni fylgdi ævisaga skáldsins efltir
Jón Sigurðsson forseta. „Maður og
kona“ stóð lengi í skugga „Pilts og
stúlku“, en nú munu flestir telja hana
þroskaðra verk, listrænna og fastara í
sniðum. Jón Thoroddsen var ekki aðeims
frumherji íslenzkrar skáldsagnagerðar í
nútíð og andlegur landnámsmaður, hann
er það sem mest er um vert: sígilt
skáld í fyllstu merkingu orðsins. Sögur
hans lifa góðu lífi enn í dag og eru
mörgum flestum bókum kærari; og á það
má minna, að „Piltur og stúlka" hefur
komið út sjö sinnum og „Maður og
kona“ sex sinnum, og er einsdæmi um
íslenzkar skáídsögur.
I nnlendar fyrirmyndir hafði Jón
engar nema íslendingasögur, og frá þeim
gætir nokkurra áhrifa í bókum hans;
en á Hafnarárum sínum hefur hann les-
ið margar sögur erlendra stórskálda og
að sjálfsögðu margt af þeim lært, þótt
ekki verði hér skýrt frá þeim málum.
Sögurnar eru rómantískar að því leyti,
að elskendurnir, þau Sigríður og Ind-
riði og Sigrún og Þórarinn fá að njótast
að lokum þrátt fyrir þrotlaus vélráð
og róg vondra manna, en að fáu íeyti
öðru. Þær eru framar öllu raunsæjar
og hispurslausar Iýsin,gar ísLnzks þjóð-
lífs um pg fyrir daga skáldsins, víð-
feðmar og litríkar með afbrigðum. Jón
Thoroddsen ritaði „Pilt og stúlku“
fjarri ættjörð sinni, og hefði því mátt
ætla að hann liti þjóð sína í töfra-
Ijóma, en því fer víðs fjarri; hann
skopast óvægilega að íöstum landa
sinna, bendir á það, sem miður fer
heima á Fróni. Hann lýsir nirfilshætti
og búraskap sveitafólks, bakmælgi og
rógi, sóðaskap og matgræðgi: hann dreg
ur fram í dagsljósið einfeldninga og
hálfgerða bjána, kjaftakindur, purkun-
arlausa bréfafalsara og nurlara og í
„Manni og konu“ lýsir hann séra Sig-
válda, samvizkulausum og ágjörnum
brasðaref, sem lætur sér ekkert fyrir
brjósti brenna, Allmikill hluti „Pilts og
stúlku" gerist í Reykjavík, hinu fá-
menna hálfdanska þorpi þeirra tíma, og
á lífinu þar hefur skáldið megna fyrir-
litningu: fólkið talar bjagaða dönsku,
skríður fyrir dönskum kaupmönnum og
búðarlokum.
Það er auðvett að finna annmarka á
skáldsögum Jóns Thoroddsens, þó að
kostlrnlr séu miklu meiri og fleiri. Sögu-
þráðurinn er víða slitróttur og hnútarn-
ir ekki alltaf nógu þétt riðnir, og elsk-
endurnir ungu fremur tilþrifalitlar
söguhetjur, enda gallalausar og einhæf-
ar, en s'likt var raunar aTgengt í verk-
um erlendra skálda þeirra daga. Og í
djúp sálarlífsins kafar Jón ekki, kostu-
legar mannlýsingar hans eru yfirleitt á
ytra borði; en það var líka siður skáld-
bræðra hans.
Jón ritaði islenzka tungu af mikilli
snilíd, stíll hans og mál er rammís-
lenzkt og bragðmikið, samtölin eðlileg,
þróttmikil og lifandi. Persónur hans
tala allar með sínum sérstæða hætti, í
því efni hefur enginn islenzkur höfund
ur komist honum framar, enda h:fur
verið sagt, að Jón hafi haft tönn og
tungu úr hverjum manni. Mest er vert
um mannlýsingar hans, en svo hugstæð-
ar hafa söguhetjur hans orðið þjóðinni,
að segja má, að fjölmargar þeirra séu
góðkunningjar okkar allra þótt fæst-
ar séu til fyrirmyndar: Gróa á Leiti,
Bárður og Guðmundur á Búrfelli, Hjálm
ar tuddi, Grímur meðhjálpari, Bjarni á
Leiti að ógleymdum sjálfum séra Sig-
valda ,svo fáar séu nefndar; í þeim efn-
um hefur enginn náð hærra nema Hall-
dór Laxness einn. Það varð snemma á
margra vitorði, að Jón hefði haft lif-
andi fólk að fyrirmyndum að sumum
persónum sínum, einkennilegar og
skrýtnar konur og karla, sem hann
kynntist við Breiðafjörð, og þau mál öll
hefur dr. Steingrímur J. Þorsteinsson
kannað af ýtrustu kostgæfni. Mannlýs-
ingar hans eru að vísu oftlega nokkuð
einhæfar, en jafnan bráðlifandi og sjálf-
um sér samkvæmar, og margar svo
skemmtilegar, að þess eru fá dæmi. Jón
var gæddur óvenjuríkri athyglisgáfu,
víðtækri þekkingu á landi og þjóð,
sögu og þjóðtrú; eftirminnilegri og sann-
ari lýsingar á þjóðlífi fyrri alda hafa
tæpast verið skráðar, það er eins og
sveitaíífið gamla rísi úr gröf sinni í
sögum hans. Og hanm var búinn auð-
ugri skopgáfu, leiftrandi kímni og á
ekki sízt þeim farsælu eiginleikum
óvenjumiklar ástsældir sínar að þakka.
Margar söguhetjur hans, jafnvel þær
smæstu, eru forkunnlega skoplegar og
um margt atvikanna sama að segja: hon-
um hættir að vísu til að ýkja á atöku
stað og skjóta yfir markið, en að jafn-
aði er gaman hans og glens hnitmiðað,
eðlilegt og græskuTast, illkvittni er þar
hvergi að finna. Kímnin skipair mest
rúm í sögunum báðum, en ská'ldið lýsir
líka sorglegum atburðum og voveifleg-
um með miklum ágætum, og yndislegar
og hugljúfar ■: ru einstaka lýsingar hans,
einkum hjásætan í „Pilti og stúlku“, þar
Framh. á bls. 14
Guðmundur Hölluson og Bárður á Búr-
felli (Valur Gíslason og Brynjólfur Jó-
hannesson). Piltur og stúlka. Sýning
Leikfélagsins 1934—35.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
20. októbar 1968