Lesbók Morgunblaðsins - 08.12.1968, Síða 1
í október í haust kom út hjá forlagi McMillans
í London bókin The Great Terror eftir Robert
Conquest. Þetta er stór bók, 656 bls. og þar er
með ógnvekjandi nákvæmni greint frá hreins-
ununum miklu undir stjórn Stalins í Rússlandi
á síðari helming fjórða tugs aldarinnar. Fer
bókin mikla sigurför um heiminn og þykir taka
af öll tvímæli um þetta hrollvekjandi tímabil í
sögu Rússlands. Kaflinn, sem hér birtist er tals-
vert styttur.
Fyrir 30 árum, nánar tiltekið
síðustu daga júlímánaðar árið
1938, fóru fram athyglisverðar
fjölda-aftökur í kjallara Luby-
anka-fangelsisins. Meðal þeirra
sem liflátnir voru, var einn með
limur Politburó, iðnaðarmála-
ráðherra þungaiðnaðarins, ritari
framkvæmdanefndar miðstjórn
arinnar og menntamálaráðherra
Ukrainu, allir fjórir gamlir bol
sévikkar og með'imir eða upp-
rennandi meðlimir miðstjórnar
kommúnistaflokksins í Rúss-
landi. Þá eru ótaldir 4—5 hátt-
settir foringjar úr hernum (þar
af einn fyrrverandi yfirhers-
höfðingi í Rauða hernum), 3
liðsforingjar og tveir yfirflota-
foi' flotanum. Af
þekktum fórnariömbum í þess-
um flokki skal síðastan telja
viðurkenndan leikritahöfund.
Allt vóru þetta menn sem gegnt
höfðu mikilvægum embættum.
Þarna var þeim fórnað
Vart verður hjá því komizt
að telja aftökur sem þessar at-
hyglisverðar. En þó er það ef
til vill enn athyglisverðara að
nú er þeirra í fyrsta sinn get-
ið á prenti.
Á þ ví er einföld skýring. Stal
in hafði ákveðið að þennan at-
burð sayldi ekki sveipa rang-
túlkunum. Honum skyldi hald-
ið leyndum. Með strjálum upp-
lýsingum og gögnum, sem borizt
hafa frá Sovétríkjunum síðustu
árin, hefui verið hægt að bæta
við og staðfesta vafaatriði um
þetta mál og fá þannig sam-
stæða heildarmynd af þeim ógn
arlegu atburðum sem áttu sér
stað síðustu ár fertugasta ára-
tugsins í Rússlandi.
Ekki er ótilhlýðilegt að þetta
komi til umræðu. þar sem nú
er svo að segja algerlega loku
fyrir það skotið, að frekari upp
lýsingar eða gögn fáist frá Rúss
landi.
Reyndar liefur fjöldi manna
víða á Vesturlöndum tekið öll-
um sönnum fregnum af þessu
tímabili í sögu Sovétríkjanna
með mikilli tortrvggni. A því
varð þó nokkur breyting eftir
að Khrushchev hélt „uppljóstr
unar-ræðu“ sína árið 1956. En
nýjar fregnir, flestir frá Rúss-
landi, staðfesta fyllilega gaml-
ar skýrslur frá landflótta Rúss
um.
Til dæmis er nokkurn veginn
fullvíst, að Stalín stóð að baki
morðinu á félaga sínum Sergei
Kirov í desember árið 1934 og
er það upphafið á öllun? „hreins
unum“ sem á eftir fóru. Þetta
hefur að vísu aldrei verið opin
berlega viðurkennt í sovétríkj-
unum, en á árunum 1956—‘64
hafa ýmsar ábendingar, þrálát-
ur orðrómur og lýsingar smá-
atriða nægt til að staðfesta frá
sagnir landflótta Rússa sem
hingað til hafa talizt hvað á-
reiðanlegastir og má þar á með
al nefna skýrslugerð fyrrver-
andi NKVD-liðsforingjans Alex
anders Orlovs.
Sömuleiðis er það ljóst að
Stalin kom Ord/.honikidze fyr-
ir kattarnef, eins og Viktor
Kravchenko hefur haldið fram
og margir með honum.
Við vitum að réttarhöldin
miklu sem fóru fram í ágúst
1936, í janúar 1937 og í marz
1938 voru sett á svið Fregnir
af þeim hafa þó bæði verið ó-
ljósar og sundurlausar, jafnvel
líka á valdatímum Khrushcevs.
Fimm sakborninganna frá 1938
hafa fengið fulla uppreisn æru,
og þar með var sagan um „þétt-
riðið „samsæri“ gerð að engu,
enda þótt allir sakborningarnir
liafi játað á sig aðild að því.
Bukharin og Rykov voru ekki
„endurreistir", eu því lýst yfir,
að þeir væru að minnsta kosti
hvorki „njósnarar né hermdar
verkamenn". Engir þeirra sem
dæmdir voru 1937 hafa verið
sýknaðir. Aftur á móti liefur
verið gefin út yfirlýsing um það
að höfuðsök þeirra, tilraun til
að ráða Molotov af dögum, liafi
verið uppspuni.
Sakborningarnir frá 1936 liafa
heldur enga uppreisn fengið.
Þeir voru sakaðir um að hafa
myrt Kirov. Nú er hins vegar
um það mál sagt að „mjög sé
•erfitt að kveða á um það, hver
hafi raunverulega átt sökina“.
Sú yfirlýsing getur tæplega stað "*
ið undir dómsúrskurðinum um
sekt þeirra.
Við vitum líka að réttarhöld-
in yfir Tukhachevsky mark-
skálki og hershöfðingjunum var
sett á svið. Allir meðlimir hers
ins sem voru líflátnir þá og
síðar, virðast hafa fengið upp
reisn æru, Þar á meðal Schmidt
deildarforingi, sem einnig tók
þátt í „játningunum“ í ágúst
1936. Herinn á mikið undir sér
og aðilum þaðan hefur greini-
lega orðið meira ágengt en mörg
um öðrum utan hersins. Endur
minningar og greinar ritaðar af
mönnum innan hersins hafa leitt
mörg atriði fram í dagsljósið,
svo sem útrýmingu eiginkvenna,
bræðra, systra og frændfólks v
liðsforingjanna sem líflátnir
voru. Sömuleiðis er það stað-
fest að unglingsbörn þeirra
hafi verið send í þrælkunar-
búðir. Við vitum einnig að þá
strax á þeim tíma var nokk-
urn veginn rétt tilgetið um tölu
liðsforingja sem líflátnir voru
.... en hún mun hafa verið
30—40 þúsund manns og þar
af flestir reyndir hermenn.
En Stalín hélt áfram að láta
taka yfirmenn hersins af lifí
jafnvel eftir að þýzk-rússneska
stríðið braust út. Það er líka
orðið íjóst, að ,hreinsanirnar“
innan hersins og aðrar aðgerð-
ir Stalins hafi blá't áfram hvatt,
Þjóðverja til að hefja innrás-
ina í Rússland. I skýrslu þýzku
leynibjónustunnar árið 1940, seg
ir, að Rauði herinn sé þá að
öllu leyti geysilega vel búiim
að því undanskvldu að forust-
an sé öll í molum Að fjórum
árum liðnum muni húp þó vera
komin í viðunandi liorf. Frá
sjónarmiði Hitlers réð þetta úr-
slitum. „Nú eða aldrei“ Reynslu
leysi rússnesku herforingjanna
Stalín þyrmdi ekki fremur hinum nánustu sam starfsmönnum sínum.