Lesbók Morgunblaðsins - 17.05.1970, Page 20

Kr.J. og E.H. á bandí sínu. Ómöguilegt
við þá að eiga, taka engum sönsum.
Kristján Jónsson þó sá villtasti af þeim,
»em ég hef talað við. Hann fann ekkert
gott í frv. en allt athugavert og einlseg
afsöl á réttindum. Hann er hreinn skiln-
aðarmaður og það eru þeir raunar allir,
þó þeir játi það ekki allir — af
opportuniskum (tækif ærissinnuðum)
ástæðum. Ég tók það strik aS ganga
Inn á breytingar, þannig að allt kæmi
flkýrt og ótvírætt fram, sem nefndin
áliti og ætlaðist til að feldist (sie) í
frv., án þess að grundvelli þess væri
raskað. Ætlaði með þessu að reyna að
friða menn og sefa og byggja brú á
milli. Talaði við Jón Jensson og Sig-
tirð sýslumann Þórðarson, og þeir
(voru) mér alveg samþykkir, sömuleið-
is Guðm. Hannesson, sem heldur þessu
striki áfram, en komst ekki upp fyrir
moðreyk í landv.stjórninni og sagði sig
svo úr henni. Bj. var og farinn að lin-
ast, þótt illt væri að komast að að tala
við hann, því þar um voru ætíð ein-
hverjir stúdentar eða jafnvel skóla-
piltar að gjamma fram í og stæla við
mig. Mér fannst hann kominn að þess-
ari niðurstöðu, eina hríð fyrir áhrif
mín og Guðm. Hannessonar máske, sem
ég hafði algerlega unnið. En svo hefur
landv.klikkan aftur fengið yfirtökin . . .
Þú talaðir við mig í Höfn, að við skyld-
um hvorugur bjóða okkur fram,
ef flokksstj. eða flokkurinn snerist á
móti. Ég hef nú afráðið að bjóða mig
ekki fram og vildi mikillega óska, að
þú gerðir hið sama. Það er illt afstöðu
að berjast á þingi gegn sínum gömlu
flokksmönnum og verða stimplaður sem
„overlöber“ (liðhlaupi), bezt að halda
flig fyrir utan.“
Samt fór nú svo að dr. Valtýr bauð
sig fram, og þeir báðir. Dr. Valtýr var
kosinn með eins atkvæðis mun á Seyð-
isfirði, en kosningin var dæmd ógild og
reynt að bægja honum frá þingsetu, en
hann átti þó eftir að sitja á þingi eftir
þetta, koma þar við sögu og lenda jafn-
vel að nafninu til í sama flokki og
Hannes Hafstein og Bjöm Jónsson. Þá
glaðnar heldur en ekki yfir honum,
þegar hann skýrir frá því í bréfi frá
29. okt. 1908 að ástæðan til þess að
andstæðingar hans vilji ekki fá hann á
þing sé sú, að „þeir hafi heyrt (hvað
flagt er í Reykjavík), að H.H. vilji helzt
hafa mig sem eftirmann sinn og eru
lafhræddir um, að svo kunni að fara. En
nú kvað það efst á baugi hjá þeim að
gera Bjarna frá Vogi að ráðherra
(þetta er alvara, virkilega), þó sumir
Ara (Arnalds). Skúli veikur og hefur
auk þess lítinn byr. Bj. ófáanlegur og
Kr.J. líkl. líka, auk þess sem landv.m.
vilji hann ekki.“ Gefur þetta nokkra
mynd af átökunum í liði sjálfstæðis-
manna, því að ekki er hægt að brigzla
dr. Valtý um að hann hafi ekki fylgzt
með, þótt um ýmislegt megi saka hann.
Og enn segir hann 18. næsta mánað-
ar: „Það er komin hreinasta óöld, sem
kórónaðist, ef Bjarni frá Vogi yrði ráð-
herra, sem nú kvað efst á baugi hjá
Landv. Skúla vilja þjóðræðism. ekki
(bera veikindum hans við af óhrein-
lyndi ...)... Flestir þjóðræðism. vilja
hafa Bj. ritstjóra, en hann segist sjálf-
ur ekki vilja.“
★ ★
Þegar dr. Valtýr Guðmundsson bauð
sig fram á Seyðisfirði um þetta leyti,
var hann hræddur um að falla og taldi
að það yrði sér mikill álitshnekkir.
Hann býður sig samt fram, en gefur áð-
ur út yfirlýsingu, þar sem reynt er „að
byggja brú á miOlli", te!kur jafmveO. upp
orðalag, sem Skúli Thoroddsen kvaðst
hafa fremur kosið en það, sem ofan á
varð í Uppkastinu. Þegar dr. Valtýr
nokkrum árum síðar húðskammar Jó-
hannes, mág sinn, fyrir fylgispekt við
Hannes Hafstein, einkum fyrir samstarf
þeirra í Sambandsflokknum, og gefur
jafnvel í skyn að hann sé orðinn
flokksþræll, svarar Jóhannes fullum
hálsi, m.a. með því að vísa til óstöðug-
lyndis hans og stefnuleysis í Uppkiasts-
málinu. Yfirlýsing dr. Valtýs til Seyð-
firðinga er til með eigin hendi hans og
er svohljóðandi:
„Með því að nú er orðið svo álðið
sumars að mér bæði sökum embættis-
stöðu minnar og óhentugra skipaferða
er fyrirmunað að koma til íslands og
eiga sjálfur tal við háttvirta kjósendur
í Seyðisfjarðarkaupstað, leyfi ég mér
hér með að senda yður svo látandi yf-
irlýsingu um afstöðu mína í sambands-
málinu:
„Ég vil byggja á þeirn grundvelli, sem
sambandslaganefndin hefir lagt með
frumvarpi sínu, en gera þær breytingar
á „uppkasti" hennar, er geri skýrt og
ótvírætt allt, sem nefndin sjálf álítur
og ætlast til að í því felist. Meðal ann-
ars vil ég, að tekið sé fram í sjálfum
sambandslögunum með beinum orðum að
ísland sé fullveðja ríki, (orðalag Skúla
Th.) jafnrétthátt Danmörku. Ennfrem-
ur vil ég að inn í lögin sé tekið ákvæði
um, að Danir megi ekki gera hervirki
hér á landi án samþykkis íslands, og
að Islendingar taki nú þegar nokkurn
Benedikt Sveinsson (með staf) og
Magnús landshöfðingi í hópi þingmanna.
þátt í meðferð hinna sameiginlegu mála,
á líkan hátt og Þjóðfundurinn 1851 fór
fram á, að gert yrði með „erindreka“
þeim við hlið konungs, sem hann stakk
upp á. Þetta mætti þó máske gera með
stjórnarskrárákvæði einu saman, eftir
samkomulagi við Dani. En ég álít, að
slík hluttaka í meðferð hinna sameigin-
legu mála geti bæði haft allmikla
praktiska þýðingu, einkum í utanríkis-
málum, og sé lika nauðsynleg til að sýna
í verkinu fullveldi fslands yfir öllum
sínum málum. Ákvæðin um gjörðardóm-
inn vil ég líka taka til athugunar og
reyna að finna þar hagkvæmari
úrlausn.
Aðrar breytingar finn ég ekki ástæðu
til að minnast á sérstaklega, en
læt þess aðeins getið, að mér finnst
hverjar þær breytingar geta komið til
álita, sem ekki raska svo grundvelli
frumvarpsins, að fyrirsjáanlegt sé, að
þær verði frumvarpinu sjálfu að beinu
falli.
Á ákvæðið um að ísland sé viður-
kennt sem fullveðja ríki legg óg mesta
áherzlu; og láti stjórn og þing Dana
slíkt ókvæði verða frumvarpinu að
falli — þvert ofan í ummæli sín
í nefndarálitinu, — þá á það að falla.
Kaupmannahöfn 8. ágúst 1908. Virð-
ingarfyllst, Valtýr Guðmundsson."
í bréfi, dags. 5. marz 1914 mótmælir
dr. Valtýr að hik hafi komið á sig í
baráttunni um Uppkastið 1908 „þegar
okkar gamli flokkur snerist á móti.
Nei, það kom ekki svo mikið hik á mig,
þó bókun Berlíns væri óþægileg. Ég
játaði alltaf og játa enn, að ég var
hissa á, hve langt þið komust og ég
lagði allt hvað ég gat að B.J. og B.Kr.
að taka þessu (Birni Jónssyni og Birni
Kristjánssyni). En hjá þeim réði valda-
spursmálið of miklu, en ég lét það ekki
fá áhrif á mig. B.J. bauð mér eftir fund
minn í Hafnarfirði, að ísafold og flokk-
urinn skyldi tryggja mér kosningu í
Gullbr. og Kjósars., og ég skyldi vera
þeirra ráðherrakandídat, ef ég vildi
undirskrifa yfirlýsingu um að fella
uppkastið. En ég neitaði, og veit ekki
af neinum, sem þá lagði meira í sölurn-
ar fyrir að standa fastur með uppkast-
inu. Hitt var satt, að ég sá þá þegar, að
ganga yrði að því að gera á því nokkr-
ar breytingar, ef nokkur von ætti að
vera um að afla því sigurs, og þá hélt
ég þeim fram af taktískum ástæðum og
sagði H.H. að það væri eini vegurinn.
En hvað gerðuð þið uppkastsmennirnir
svo? Genguð þið ekki inn á breyting-
ar á þinginu 1909? Jú, sannarlega, og
það fleiri en ég vildi. En sá var mun-
urinn, að þið gerðiuð það of seint . . .
Það var ekki taktík (baráttuaðferð)
mín, sem gerði það, að mínir fyrri
flokksmenn útskúfuðu mér. Þeir buðu
mér gull og græna skóga, það hæsta
sem þeir höfðu í boði: þingmennsku og
ráðherratign, ef ég vildi beygja mig
fyrir þeim og svíkja ykkur. Er það
tókst ekki, þá fðr fjandlnn f svfnlff, og
þeir brutu lög á mér með því að ónýta
kosningu mína (á Seyðisfirði). B.J. var
hræddur við mig sem keppinaut, ef ég
kæmist í flokkinn (þess vegna mátti ég
ekki einu sinni komast á flokksfund), og
Bjarni frá Vogi heimtaði beint, að ég
væri eyðilagður."
★ ★
Merkilegur er spádómur dr. Valtýs
um átökin milli gömlu sjálfstæðisgarp-
anna, Björns Jónssonar, ritstjóra ísa-
foldar, og Skúla Thoroddsens, ritstjóra
Þjóðviljans. Dr. Valtýr hefur þekkt
báða vel, og spá hans á eítir að ræt-
ast með dramatískum hætti. Bjöm Jóns-
son er varla tekinn við ráðherra-
embætti, þegar Skúli hefst handa um
árásir á hann. Ekki er annað að sjá en
rígurinn milli þeirra hafi staðið dýpri
rótum, en við blasir í fljótu bragði. En
ummæli dr. Valtýs um Bjöm Jónsson
haustið 1909 verður einnig að skoða í
því ljósi, að hann hafði hug á því að
verða bankastjóri Landsbankans, en
Björn ekki léð máls á því en skipaði í
embættið Björn Kristjánsson, sem nú var
einn dyggasti stuðningsmaður hans.
Var aðför sú, sem Birnirnir gerðu að
Tryggva Gunnarssyni í Landsbankcin-
um upphafið að falli Bjöms Jónsson-
ar, þótt fleira kæmi til. Um miðjan júní
1909 skrifaði Jóhannes bæjarfógeti dr.
Valtý m.a.: „Væntanlega verðum við
að sitja með Björn sem ráðherra til
næsta þings, en ég efast um að hann
hangi lengur. Óánægja mikil með hann
hjá mörgum þingmönnum meirihlutans."
Hér er enn sagt fyrir um það, sem
Björns Jónssonar beið.
Verður nú nánar að því vikið.
Þegar Björn Kristjánsson ræðir um
þingið 1907 í ævisögubroti sínu, segir
hann m.a.: „Eins og ég hef áður vikið
að, var mikil breyting á hugum manna
í landinu út af meðferðinni á sjálf-
stæðismálunum í hinni nýju stjórnar-
skrá, 1903.
Sj álfstæðismenn í landinu klofnuðu út
af því máli og upp reia nýr stjóm-
málaflokkur, Landvamarflokkurinn,
sem studdisit við blaðið Ingólf. For-
ingi þessa flokks var Jón Jensson, há-
yfirdómari, bróðir séra Sigurðar Jens-
sonar alþingismanns, sem reynt hafði
svo drengilega að opna augun að
minnsta kosti á sjálfstæðismönnum á
þinginu 1903, en ekki tekizt þá.
Það leyndi sér ekki, þegar á þing
var komið, að forystumenn Sjálfstæðis-
flokksins á Alþingi, sem svo óttalaust
höfðu samþykkt ríkisráðsákvæðið og
fleira með stjórnarskránni 1903, höfðu
nú alveg breytt um stefnu í sjálfstæðis-
málinu. Og meira að segja gáfu þeir
nú Sjálfstæðisflokknum nýtt nafn og
kölluðu hann á því þingi „Þjóðræðds-
flokk“, sennilega til að gera væntan-
lega samvinnu við Landvarnarflokkinn
í landinu aðgengilegri. En samþykkt
var að leita samvinnu við þann flokk
um alþingiskosningarnar, sem stóðu
fyrir dyrum á næsta ári, og var slík
samvinna samþykkt af báðum flokkum.
í byrjim þings, eða 11. júlí, sam-
þykkti þingflokkurinn nýja stefnuskrá í
sj álfstæðismálinu, og eru öll höfuðatriði
hennar mjög í samræmi við sambands-
samninginn (sambandslögin 1918), sem
að lokum var gerður milli íslands og
Danmerkur.
Til þess nú að sýna alvöruna með
þessari stefnubreytingu, bar Skúli
Thoroddsen ásamt sex öðrum sjálfstæð-
ismönnum, þar á meðal mér, fram frum-
varp til breytingar á stjórnarskránni,
þar sem auk annars ríkisráðsákvæðið,
sem stóð í stjórnarskránni 1903, var
numið burt.
Frumvarp þetta var aðeins rætt í
neðri deild. Heimastj órnarmenn urðu
einróma á móti því og ráðstöfuðu frum-
varpinu út úr þinginu með rökstuddri
dagskrá.11
Síðan minnist Björn Kristjánsson á
þingmannaförina til Danmerkur, segir
20 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
17. miaí 1'970