Lesbók Morgunblaðsins - 17.05.1970, Blaðsíða 22

íslenzki hluti sambandslag-anefndarinnar 1908 ásamt ritara: Jón Magnússon, Lárus
H. Bjamason, Hannes Hafstein, Steingrímur Jónsson, Jóhannes Jóhannesson og
Stefán Stefánsson. Skúla Thoroddsen vantar á myndina.
sanna réttmæti þessara orða, sem voru
byggð á tilfinningasemi, en ekki rök-
hyggj u eða réttu mati.
Nú var kosin 7 manna nefnd til að
semja tillögur til samkomulags í sam-
bandsmálinu. Ingólfur náði í þær, birti
þær og kallaði bræðinginn. Þá eru gerð-
ar nýjar tillögur, landvarnarmenn snú-
ast strax gegn . þeim, bæði Þjóðvilji
Skúla Thoroddsens og Ingólfur Bene-
dikts Sveinssonar. Þessar síðari sam-
komulagstillögur Sambandsflokks-
manna kallaði Ingólfur grútinn. Bjöm
Kristjánsson stendur allfast í ístaði
sjálfstæðisstefnunnar, en ekki eins og
Þorleifur í Hólum, Skúli Thoroddsen,
Bjarni frá Vogi og Benedikt Sveinsson,
svo að nokkrir séu nefndir. Þau urðu
lok þessa máls í sem fæstum orðum, að
Hannes Hafstein skýrði á fundi í Sam-
bandsflokknum fyrir þingsetninguna
1913, frá árangri af málarekstri sínum
í Danmörku, en samþykkt var með öll-
um atkvæðum gegn einu, eftir tillögu
frá honum sjálfum, að sambandsmálið
skyldi ekki tekið fyrir á þinginu. Lá
það síðan í dvala til 1918. Á fundi
þessum sagði minnihlutinn sig úr Sam-
bandsflokknum og flokkaskiptingin
riðlaðist enn einu sinni. Og stefna
Sambandsflokksins beið ósigur í kosn-
ingunum, Flokkurinn skrimti þó í nokk
ur ár, en þá var gamli Heimastjómar-
flokkurinn endurreistur, 1915. Hafði
flokksbrot hans þó starfað undir for-
ystu Lárusar H. Bjarnasonar, mágs
Hannesar, en samstarf þeirra fór út
um þúfur, eins og kunnugt er, og vináttan
rofnaði. Varð úr því mikill og óvenju-
legur harmleikur í islenzkri stjóm-
málasögu.
Dr. Valtýr gekk ekki sízt tregur til
þessa leiks vegna þess að hann þekkti
andrúmsloftið í Kaupmannahöfn betur
en flestir aðrir íslendingar. Hann veit,
að Danir eru íslendingum gramir eftir
ósigur Uppkastsins, en þá þóttust þeir
hafa gengið eins langt til móts við ósk-
ir íslendinga og þeir frekast treystu
sér til — og, að áliti margra í Dan-
mörku, feti lengra en rétt væri. f bréfi,
sem dr. Valtýr skrifar Jóhannesi Jó-
hannessyni, dags. 19. sept. 1912, segist
hann hafa talað við konung, Kristján X,
í klukkustund. „En það þóttist ég finna
að hans afstaða gagnvart kröfum fs-
lendinga er allt önnur en föður hans
(Friðriks VIII), og býst ég við, að hann
verði allörðugur viðfangs í ýmsum
greinum. Ég forðaðist sem mest að
segja nokkuð sjálfur um sambandsmál-
ið, en lofaði honum að segja sína mein-
ingu. Meðal annars vill hann hvorki
að ísl. hafi annað flagg en Dannebrog,
né að íslands nafn sé tekið upp í titil
konungs." Og í bréfi dags. 19. nóv. 1911,
segir hann m.a. að konungur (Friðrik
VIII) hafi sagt við sig tveimur dögum
áður, „að skrítið væri, að báðir synir
(Björns Jónssonar) væru í félagi, sem
samþykkt hefði skilnað og vissi fleira
um það. Hann kvað og B.J. hafa sagt
sér, að hann gæti engin áhrif haft á
ísafold — „man maa jo tro sin
minister . . . “ Hann virtist gera sér von
um að alþingi mundi fella B.J., er það
kæmi saman, en þá vonaði hann að
menn færu ekki að bjóða sér þennan
mann, sem talað hefði verið um. En ég
gat ekki komið því við að fá út, hvort
hann átti þar við Skúla eða Björn Kr.
Líklega hefur hann þó átt við Skúla
Thoroddsen, því ég hef heyrt, að hann
áliti hann ófæran fyrir framkomu hans
í kommisioninni (milliþinganefndinni
1908). Hann gæti respekterað (virt)
mismunandi skoðanir, en ekki aðferð
hans þar, að slá fyrst í baksegl á síð-
ustn stundu. Hann talaði um vandræði
maS mannaval — „og hvad skal en
stakkels kong göre, som vil være parla-
imejitarisk“ („og hvað á einn aumur
••-->ngur að gera, sem vill fara eftir
þingræðisreglum? “) “
★ ★
Fundargerðarbók Sj álf stæðisflokks-
ins ber þess rækilegt vitni, að ástandið
innan flokksins í júlí 1912 var harla
bágborið vegna innbyrðiiis togstreitu oig
óeiningar um þá leið sem fara eigi, og
þá einkum hvaða afstöðu skuli taka til
Sambandsflokksins. Var hver höndin
uppi á móti annarri. Hinn 18. júlí um
kvöldið er fundur haldinn í Sjálfstæð-
isflokknum. „Allir 10 flokksmenn voru
mættir. Þetta gerðist á fundinum:
1. Var kosinn fundarstjóri og skrif-
ari og skyldi sú kosning gilda yfir
þingtímann.
Kosningu hlutu:
„Björn Jónsson var kosinn til fund-
arstjóra með 6 atkv. (ólafur Briem
hlaut 1 atkv, 3 greiddu ekki atkv) . . .
2. Bornar fram tillögur frá Bjarna
Jónssyni frá Vogi, sem komu fram
á fundi í gær, en þá var frestað að
ræða þær þar til í dag.
Tillögurnar voru lagðar fram skrif-
legar og urðu þannig hljóðandi:
„Með því að Sjálfstæðisflokkurinn
heldur fast við stefnu sína óbreytta í
sambandsmálinu, þá samþykkir hann að
gefnu tilefni:
að stuðla að því, að ekkert verði
hreyft við sambandsmálinu á þessu
þingi, samkvæmt loforðum flestra þing-
manna í haust,
að stuðla að því, að stjórnarskrár-
frumvarpið verði borið fram á þessu
þingi.
Ennfremur samþykkir flokkurinn af
gefnu tilefni að leitast verði að af-
stýra því, að Hannes Hafstein verði
ráðherra við næstu stjórnarskipti.
Um tiilögurnar urðu nokkrar umræð-
ur og undir umræðunum kom fram svo-
látandi skrifleg tillaga:
„Flokknum þykir hyggilegast að sjá
hverju fram vindur, fram eftir þing-
inu, áður en tekin sé úrslitaályktun í
flokknum um tillögurnar, er nú liggja
hér fyrir."
Þessi tillaga var borin undir atkvæði
og samþykkt með 7 atkv. gegn 3 og
var þar með frestað atkvæðagreiðslu
um tillögur Bjarna frá Vogi.
Fleira var ekki rætt. Fundi slitið.
Jósef Björnsson."
Næsta kvöld er flokksfundur hald-
inn í Sjálfstæðisflokknum.
„Þetta gerðist:
1. Samþykkt að kjósa varaformann
og varaskrifara og fór sú kosning fram.
Varaformaður var kosinn Ólafur
Briem (með 4 atkv.) Varaskrifari var
kosinn Björn Þorláksson.
2. Þá var lagt fram bréf frá þeim
Bjarna Jónssyni, Skúla Thoroddsen og
Benedikt Sveinssyni, dags. í gær, þar
sem þeir telja alla Sjálfstæðisflokks-
þingmenn, er nú sitja á þingi, „horfna
frá stefnu íiokksins“ nema sig eina, og
virðast telja sig eina í flokknum, en
alla aðra úr honum. Bréf þetta leggst
hér með. En með skírskotun til fund-
argerðar í gær nær þessi skoðun þeirra
og aðfarir engri átt, og var því út af
þessu í einu hljóði samþykkt svolát-
andi tillaga:
Óréttmæta telur fundurinn alla
rökleiðslu og ályktun þriggja flokks-
manna: Bjarna Jónssonar, Skúla Thor-
oddsens og Benedikts Sveinssonar í
bréfi þeirra til vor hinna annarra
flokksmanna, dags. í gær, og höldum
vér 7 uppi Sjálfstæðisflokknum jafnt
sem áður.“
Fleira ekki rætt. Fundi slitið. Jósep
Björnsson."
Næsta dag, 20. júlí, er flokksfundur
enn haldinn í Sjálfstæðisflokknum.
„Fyrir var tekið:
1. Hverja afstöðu flokksmenn vilja
laka um samningatilraun um sambands-
málið.
Eftir nokkrar umræður kom fram
svolátandi tillaga:
„Vér undirritaðir viljum styðja að
því, að nýr þingflokkur myndist nú á
þinginu, sem hafi það markmið að fá
sambandsmálið leitt sem fyrst til sæmi-
legra lykta, með þeim breytingum á
uppkastinu frá 1908, sem ætla má að
verði til þess að sameina sem mestan
þorra af kjósendum landsins um málið
og jafnframt séu líklegar til samkomu-
lags við Danmörk.
Jafnframt áskiljum vér, að þeir, sem
í þingflokk þennan ganga (Sambands-
flokkinn), verði ekki öðrum flokks-
böndum háðir á þessu þingi.“
Atkvæðagreiðslu um þessa tillögu
var frestað til næsta fundar, sem ákveð
inn er næstkomandi mánudag kl. 7 e.h.“
Þá er haldinn flokksfundur 22. júlí.
„Þorleifur Jónsson var veikur og mætti
ekki á fundinum. Björn Jónsson var
sömuleiðis veikur og mætti ekki.
Til umræðu var tillaga sú, er kom
fram á síðasta flokksfundi 20. þ.m. og
hafði Björn Jónsson undirskrifað lrana.
Um tillöguna voru þessar ákvarðanir
teknar:
1. „Björn Kristjánsson stendur vdð
yfirlýsingar þær um sambandsmálið, er
hann hefur áður undirskrifað, en gerir
að skilorði fyrir því að ganga í nýjan
flokk:
a, að ráðherra hins nýja flokks og
hinn nýi flokkur heiti því að styrkja
Landsbankann, sem verður að skoðast
einn aðalþáttur í sjálfstæðismálinu.
b, að foringjar þessarar nýju flokks-
myndunar semji stefnuskrá fyrir flokk-
inn og sérstaklega frumvarp um sam-
bandsmálið, svo allir flokksmenn viti
frá upphafi, hverju flokkurinn ætlar
að halda fram. Það telur hann nauð-
synlegt, ef trygging á að vera fyrir
því að flokkurinn geti haldið saman
nauðsynlega langan tíma.
c, að hann fái glögga vissu fyrir því,
hve margir úr Heimastjómarflokknum
ætli að ganga í þennan nýja flokk.“
Þessar yfirlýsingar voru fram lagðar
skriflega af Bimi Kristjánssyni sjálfum.
2. Björn Þorláksson kvaðst að svo
stöddu láta mál þetta hlutlaust.
3. Björn Jónsson hafði þegar sam-
þykkt tillöguna og undirskrifað hana.
Sömuleiðis em þeir Jens Pálsson, Ólaf-
ur Briem og Jósef Bjömsson tillögunni
samþykkir og undirskrifa hana, og
leggst hún hér með. Þeir lýstu því og
jafnframt yfir, að þeir samþykktu til-
löguna í von um, að það kynni að geta
leitt til þess árangurs fyrir sambands-
málið að í því komist á það samkomu-
lag í þinginu og hjá meginþorra þjóð-
arinnar, sem þjóðin gæti vel við unað.“
Hér ‘er fjaillað um samistarf sjáilfsfæð-
ismanna við Sambandsflokkinn, en eins
og kunnugt er, tók Björn Kristjánsson
að lokum ekki þátt í því samstarfi.
Undir síðustu fundargerð Sjálfstæð-
isflokksins, sem varðveitt er í þessari
fundagerðarbók, dags. 24. ágúst 1912,
rita Björn Jónsson, Þorleifur Jónsson,
Ólafur Briem, Jens Pálsson, Björn
Kristjánsson, Björn Þorláksson og Jósef
Björnsson, en í lok hennar er þess get-
ið, að þeir Skúli Thoroddsen, Benedikt
Sveinsson og Bjarni Jónsson frá Vogi
hafi ekki mætt á fundinum, þó að þeir
bafi verið boðiaðiir. Þar með eru sjálf-
stæöisimienn emn einu sininá klofn>-
ir, nú veigina afiStöðuinniair til Siambianid®-
flokksins, þó að leiðir eigi eftir að
liggja saman aftur og þá undir forystu
Sigurðar Eggerz.
★
í næstu Lesbók: Sigurður Eggerz og
keppinautar hans, Einar Arnórsson og
Bjöm Kristjánsson.
'cX-tZZ-/,
r ‘tft/2 -?-}. ryc/f-^esZZ-
crrro (//fe-rre/c-rr-ö'<%//)*
/^j-rzzéz-rz. ■Zsz/T'<Aerm-c-rty Tze-étCi. ÁAc
'Zze'-C í-s/j- j /C7.
Uppkast að launskeyti dr. Valtýs til Björns ritstjóra, um efni Uppkastsins.
22 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
17. miad 1970