Lesbók Morgunblaðsins - 29.08.1971, Blaðsíða 2
Úr
æviminningum
Björns
Krist j ánssonar
fékk ég að eiga eirm öngu! á
ióð föðurbróður míns. Var ég
oft heppinn með að fá fisk á
öngulirm. Af því ég var heima-
gangur í húsi verzlunarstjór
ans, naut ég nokkurs konar for
réttinda til að selja honum allt
sem á öngulinn kom, sem venju
lega var ýsa. Fyrir stóra ýsu
fékk ég 4 skildinga (8 aura)
en fyrir miðlungs ýsur og
minni 2 skildinga (4 aura).
Skildingum þessum var
dyggilega safnað og heklaði
Hólmfríður föðursystir mín
buddu til að geýtmá þá í. Ekki
hafði ég minnstu löngun til að
kaupa fyrir þá leikföng, sem
nóg var til af í búðinni. Og
„gott“ voiru tmglingar ekki
búnir að læra að kaupa í búð-
um á þeim tima. •
IÆHFÓFÍSVERZLUN
Lehfólisverzlun mun hafa
verið ein af stærstu verzlunum
tondsins á þessum tíma. Við
hana mun mikill meirihluti
bænda hafa skipt úr Vestur-
Skaftafeilssýsiu, Rangárvalla
sýslu og Árnessýslu. Að öðru
leyti skiptu bændur I þeim sýsl
um við kaupmenn í Reykjavík.
Mest áberandi var sumar-
kauptíðin á Eyrarbakka, rétt
fyrir sláttinn, er merm fluttu
ull sína í kaupstaðinn. Bænd-
ur holuðu sér niður til gisting-
ar í kotunum á Eyrarbakka,
þeir, sem það gátu, en aðrir
lágu í tjöldum hingað og þang-
að um sandinn, umhverfis verzl
unarhúsin.
Ávallt gisti sami bóndrnn í
Garðbæ hjá ömmu mrnni, á
meðan hún hafði sjálfstaett
heimili. Það var Sigurður
Magnússon á Skúmsstöðum.
Hann var emhver langhöfðmg
legasti og snyrtilegasti bónd-
hm, sem fyrir min augu bar
þar eystra. Hann var hár, þrek
inn og vei vaxínn, og skein göf
ugmennskan af honum f allri
framkomu og látbragði. Hann
mun og hafa verið mjög vel
stæður.
Ég þekkti mjög litið til al-
menns efnahaigs bænda á þeirn
tíma af því ég var svo ungur,
en þó man ég, að talað var um,
að Guðmundur bóndi á Keld-
um í Rangárvallasýslu, væri
stórríkur maður á mælikvarða
þess tírna.
Eins og að líkindum lætur,
var mjög örðugt fyrir bændur
að fá sig afgreidda í Eyrar-
bakkaverzlun í sumarkauptið-
inni, svo var viðskiptamanna-
fjöldinn mikill. Aðalreglan
mun hafa verið um hákauptíð-
ina, að hver bóndi varð að bíða
um heila viku eftir afgreiðslu,
því allir voru afgreiddir eftir
röð, eftir þvi sem þeir komu,
án manngreinarálits. Það sýnir
sagan bezt, sem þá var sögð um
Guðmund rika á Keldum, sem
eitt sumarið hafði verið búinn
að bíða i nokkra daga eftir af
greiðslu og var orðinn leiður á
biðinni.
Sagan var þá sögð svona:
Guðmundur, sem var mesti
geðspektarmaður, fer til Thor-
grímsen, og spyr hann hvort
ekki sé komið að sér með af-
greiðsliu. Thorgrimsen athugar
aókomumannaskrána og segir
svo við Guðmund: „Sussu
sussu nei, það er ekki nærri
komið að yður“ Guðmundur á
Keldum hikar við, en segir svo
hæversklega: „Er þá ekki kom
ið að lögðunum mínum i
fyrra“? Thorgrí msen fiettir nú
upp í höfuðbókinni og sér, að
Guðmundur á Keldum hafði
ails ekkert tekið út á „lagðana
í fyrra.“ Skipaði Thorgrimsen
þá þegar að afgreíða haxm.
AMERÍKLFERÐIR
Það fór nú óðum að styttast
í búskap ömmu minnar, enda
var hún orðin fjörgömul (varð
84 ára). Hólmfríður dóttir
hennar giftist þá líka Teiti
nokkrum Teitssyni og reistu
þau bú á Skúmsstöðum á Eyrar
bakka rétrt fyrir 1870. Og um
líkt leyti fóru að berast glæsi-
legar fréttir um liðan manna al
mennt í Ameríku. Föðurbróðir
minn Bjöm Vemharðsson, sem
var á bezta aidri, varð svo
snortinn af þessum fréttum það
an, að hann ákvað að fara til
Nýja fslands í Kanada. Og fór
hamn rétt fýrir 1870 og dó þar
á níræðisaldri. Amma mín og
ég fluttumst því til Hólmfríð-
ar dóttur hennar. Þar leið okk
ur ágætlega.
Þegar ég stálpaðist, fór ég
oft út í skerin þar um fjöru,
til að leita að hrognkelsum, i
lónunum millí skerjanna, sem
mikið var að gert í þá daga,
og kom oft með fulla byrði
mina. Einnig reri ég og aðrir
drengir oft á sölvabátum út
fyrir skerjagarðinn, þegar lá-
deyða var, á sumrin, með hand
færi og öfluðum við oft mikið
af þyrsklingi.
S-TÓMENNSKAN BYR4AR
Þegar ég var nærri því 13
ára var ég ráðinn hálfdrætting
ur á tíæring í Þorlákshöfn, mig
minnir, að formaðurinn héti
Hannes frá Eyrarbakka. Á
sama skipmu var faðir minn
ráðinn háseti, þvi hann var þá
hættur að vera formaður í Þor
lákshöfn.
Ég var útbúinn með „nesti og
nýja skó“, eims og þá gerðist,
útbúinn með verskrinu, sem í
öðrum endanum var fuftl af
kæfu, en í hinum endanum full
af smjöri. Og ennfremur útbú-
i<nn með skinnstakk, brók, sjó-
hatt og sjóskó. Ég man að ég
hlakkaði til þessarar ævintýra-
ferðar, þó ekki hefði ég enn
séS hin væntanlegu húsakynni.
En þau reyndust atmennar ver
búðir, eins og þá gerðust þær,
sem byggðar voru eins og löng
fjós, með moldargóifi í miðju,
en bálkum til beggja hliða tit
að sofa á, og sem voru afmark-
aðir með venjulegum fjósstoð-
um millii bálkanTia. Þar bengdu
menn sjóklæði sín miili róðra
og buindu þau við stoðina og
alveg eins þó þau væru mök-
uð með lif'ur eða nýáborin. Loft
ið í búðinnii var oft æði ógeðs-
legt. Veirskrínan var látin
standa á gólfinu vdð höfðalag-
ið. f ftastum búðum voru þá
skjágluggar (liknarbelgsglugg-
ar) í þakinu. Örðugt var að ná
þar í ósalt neyzluvatn, var
svart kaffið því nærri ódrekk-
andi. Þess vegna settu sumir
sjómenn salta kæfu I kaffið og
smakkaðist sumum vel. Þrátt
fyrir þessa aðbúð man ég ekki
eftir að neinir sjómenn veikt-
ust i Þorlákshöfn þessa vertíð.
Og mjög lítið var um drykkju-
skap.
Nú byrjuðu róðrarnir. Sat
faðir minn fremist á barkaþóft
unni og var ég látinn sitja á
sama borð á næstu þóftu fyrir
aftan, svo faðir minn gæti
hjálpað mér til að innbyrða, ef
stórir þorskar kæmu á öngul
minn. ÖngulLinn var stór, smið
aður á Eyrarbakka og hélt ég
honum alltaf spegilfögrum. Þeg
ar komið var á fíot í fyrsta
sinn, tóku allir ofan hatta sína
og lásu í hljóði sjóferðabæn
sína. Ég hafði lært þessa bæn,
svo og aðrar bænir og vers,
sem móðir mín og amma
mín kenndu mér. Hef ég jafn-
an skoðað löngun mána, sem
þær vöktu hjá mér til bæna-
halds, þann bezta eða verðmæt
asta arf, sem ég hef notið á
lífsleiðinní.
Þegar við höfðum róið 5
róðra sýndi það ság, að ég
hafði dregið i öllum róðrunuim
meir en „kastið" (v: 2 hiiuti)
Formaðurinn ákvað þvi að
skipta mér heilum hlut, þvi
hann vildi ekki að ég bæri
meira frá borði en hásetamiir.
Og var ég þó mjög sjóveikur.
Annað sérstakt skeði ekki
á þessari vertíð, og fór ég svo
heim í vertíðarlokin.
Næsta vetur varð ég að róa
á Eyrarbakka, af því að þá átti
ég að ganga til prestsins. Og
af því að á Eyrarbakka var
notuð fiskilóð en efeki hand-
færi, varð ég að róa fyrir hálf-
um hlut vetrarvertíðina.
Frestur þar var þá Páil Matt-
híasen. Einn daginn er spyrja
átti bömin var róið snemma,
því veður var gott og mokafli
á grunnmiðum. Við komum því
að i fyrsta róðri rétt fyrir kl.
10, en kl. 10 áttu spumiingarn-
ar að byrja. Ég dredf mig þvi
úr skinnklæðunum og hljóp
beint til prestsins og sagði bon
um hvemiig á stæði, að ég væri
að koma úr róðri og þyrfti að
ná í næsta róður. Ég bað hamn
því að spyrja mig fyrstan.
Presituirinn tók mér afar vel og
flýtti sér að yfirheyra mig og
lét miig svo fara. Ég hljóp nú
beint ofan að skipi, og stóð það
heima, að skipsmenn voru til-
búnir að róa í annað sinin. Kom
ið var þangað kaffi og brauð
mér til hressingar. Þennan dag
var þriróið og fengu hásetarn
ir 101 i hl-ut.
I VEVNUMENNSKU
Ég hélt tnú áfram með að róa
vetrarvertíðina og að ganga til _
prestsins og um vorið ura 20. ’
mai 1872 var ég femadur. Og
nú átti ég að fara að vinna fyr-
ir mér, og að bera al'la ábyrgð-
ina á sjálfum mér. En ekki réð
ég þó minum samastað, heldur
aðstandendur mánir.
Amerikuferðahuigurinn héLt
áfraim, og þeir sem vestur voru
komnir, drógu aðra á eftir sér.
Þess vegna ákvað húsiböndi
minn, Teitur Teitsson og föður
systir min Hólmfríður að fara
ti'l Vestuirheiims og fóru þau
1873. Magnús nokkur Ormssian
keypti bæinn af Teiti gegn því
að hann annaöist öntmu mina
Sigríði Bjarnadóttur ti'l dauða-
dags. Dó hún 1879, 84 ára eins
og áður er sagt.
Ég var þvi þegar urn vorið,
sem ég var fermdur vistaður
sem vinnudrengur að Búrfells
koti í Grimisnesi, til hjóna, sem
byrjuðu búskap það vor.
Skyldi ég meðal annars pasisa
60 óhagvanar ær, sem keypt-
ar voru úr ýmsum áttum. Þessi
hjón voru myndarmanneskj-
ur til allra verka og allrosk-
in, og var talið að þau hefðu
stofnsett bú sitt með meiri efn
um en almennt gerðist á þeim
tíma hjá fruimbýlingum. Þau
hjón tóku og uinglingsstúlku á
aldur við mig sem vmnukonu.
Ekkert bar nú til tíðimda ann-
að en það, að mér leið ekki vel
vegna ónógs og einhliða fæðis,
svo ég varð brátt horaður.
Konan var afar nízk og geð-
vond, svo ekki var td'l neins að
kvarta. En smám saman vand-
ist ég þessari siæmu Hðan, eims
og útigangshesturinn, og sætti
mig við hana. Ekki miun svoma
meðferð hafa verið almenn í
Grímsnesinu á þeim tima, held-
ur undantekning. Ekki vaj: um
þessar mundir mikið um' bréfa-
skriftir miiM marnna, enda fékk
ég ekkert bréf úr neinni átt og
skrififöng átti ég engin. Ég
visisi því ekkert um fólk mitt á
Eyrarbakka, mé það um mig.
Um haustið fór ég á f jalk
Húsbóndinn vildi nú eðliilega
nota mig sem bezt, og því réð
hann miig í skiprúm næstu vetr
arvertíð, sem fullgildan háseta
hjá Katli Steingrímssyni á
Hliði á Álftanesi. Ég hlakkaði
til þess að koimast i biii í mýtt
umhverfí og skyldara þvi, sem
ég hafði alizt upp við, en það
var þó öðru nær en að ég
hlakkaði til að eiga að ganga
suður á þorranum í verið, eiga
að fygjast með fulltíða karl-
mönnum, sem ég átti að verða
samferða, ef til viM í ófærð og
að eiga að bera pjönkur mínar
eins og þeir. Ég var þá Mka
búimn að missa mikið af þvi
ungdómsfjöri er ég hafði, er
ég fór í vistina.
Á þorra var nú lagt af stað
í góðu veðri, en þungri iiærð
vegna saijókomu, var ég með
röskum karlmönnum, sem
drógu etóki af sér. Ég átti þvi
aifar erfitt með að fylgja þeim
eftir.
Fyrsta daginn genguim við að
Nesjavöllum í Grafningi, og
gist'iim þar. Næsta dag yfir
Masfellsheiði að Miðdal í Mos-
felissveiit og þriðja daginn suð-
ur á Álftanes.
Siðan byrjuðu róðrarnir og
sjóvetkin, sem ekki reyndist
mi.nni en í Þorlákshöfn, en svo
var ég breyttur að öðru ieyti,
að ég hafði misst aila fisknii
mína, og dró nú í minna meðai-
lagi. Kemndi ég því uim, hvað
illa mér hafði liði'ð og að ég
hafði misist mitt æskufjör. Ég
hafði líka of litla matarlyst á
morgnana, þvi snemma var ró-
ið og ekki arnnað að borða en
rúgbrauð og viðbit úr ver-
skrínunini og svart kaflfi.
Og ekki var nærri þvi kom-
andi, að hásetar mættu hafa
með sér mat á sjóimn, þvi þá
átti maður ekki að fá bein úr
sjó. Sllík var trú formanna í þá
daga. Og stundum þegar leið á
vertíð, var verið á sjónum heil-
am sólarhring. Kom fýrir, eftir
langræði, að ég gat naumliega
staðið á lendingarklöppunum. |
Líðan mín var því ekki öilu
betri en heima.
Að lokinni vertíð hirti hús-
bóndinn hlut minn og réð mig
svo aftuir til að róa vorvertið-
imar á Álftanesi.
Það var mikil útgerð á þeim
tíma á vetrarvertíðum á Álifita
nesi. Stærstu útgerðarmennirn-
ir voru Ketil'l Steingrimsson og
Chr. Matthiasen á Hliði og
Þorlákur Jónsson í Þórufcoti.
Hliðsbændurnir gerðu þá út 6
sexæringa hvor á vetrarver-
tíðinni. Hliðsbændur reru þá
ekki sjáifir, en Þorlákur í Þóru
koti átti þá nýjan áttæring, sem
hann hlífði ekki. Var hann
áreiðanlega langmesti sjósókn-
arinn á Álftanesi í þá daga og
hið mesta glæsimenni. Ein-
hvern táima hefuir Þorláki orðið
kalt á annarri kinninni, því
skeggið á öðrum vanganum var
alveg hvítt, en rautt á hinuim
vanganum. Hanm dó fyrir tím-
ann á rúmlega miðjum. aldri ai
su'llaveiki og varð mörgum
harmdaiuði.
Ketill Steingrímsson var hár
og tígulegur maður og særndar-
maður í hvívetna. Chr. Mabt
híasen var mikill höfðingi, en
bafði á sér meiri fomeskjulhöfð
ingjablæ, og því ekki ölluim að
skapi. Yfirleitt var þá velmeg-
im á Álftanesi, miklu meiri en
síðar varð og mega ÁJiftnesing-
ar eflaust að miiklu leyti þabka
það þessum ágætu florustumönn
um sinuim.
Á landlegudögum iðlkiuðu
menn mikið glimur á þeim tima
en pólitisk loddarameniniska
var þá óþekkt. Það heifðu þótt
tíðindi þá, ef kvisazt hefði að
einhver hefði selt pól iitiska
sarmfæring sina eða atkvæði
fyrir peninga eða önnur fríð-
indi. Svo voru memn ærukaar-
ir þá.
Um vorið var ég ráðinn í
skiprúm að Bjamastöðum á
Álftanesi og fór svo heim að
vorvertíð lokinni. Ekki man ég
hvort ég fór heiim gangandi eða
ríðandi. Þegar ég kom heim um
vorið, greiddli húsbóndi minn
mér óumsamið árskauip 4 rikis-
dali, eða 8 kr. og hafði ég
áreiðanlega unnið fyrir þeim,
þvi báðar vertíðimar fiskaðist
veL
Allt gekk nú sinn sama gang
þegar heim kom Sumarið leið
til fjallgangna og fór ég einnig
á f jall þetta hauet og í Barmá-
réttir, þar sem uinga fóiikið
skemimti sér nóttma fyrir réttar
daginn með söng, harmóniku-
spiLi og fleiru, eiinkuim í hetl-
uinum, sem þar eru skammit frá
réttunum. Mátti segja, að það
væri aðalskemmtun ársins þar
í sveit.
Næstu vetrarvertíð var ég
ráðinn á útveg Þorláks Jónsson-
ar í Þórukoti, vissi ég enga
ástæðu til að verið var að
flytja mig úr einum sitað í ann
an. Þann vetur kynntist ég
Þorsteini Eiríkssyni í Grashús-
um á Álftanesi. Hann var góð-
ur söngmaður og bezti drengur.
Okkar vinátta hélzt á meðan
hann lifði og það svo, að þeg-
ar ég var sjötuigur gaf ég hon-
um gott siiifurúr, er ég átti, er
mér hafði verið gefið gullúr í
afmælisgjöf og vandaða út-
lenda loðhúfu með fangamarki
mímu. En því m'iður naut haren
þess ekki lengi, því hann dó
skömmu siðar. Mig minnir að
Þorsteinn þeis.si haifi fyrsbur
manina vakið hjá mér söng-
Framhald & bls. S.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
29. ágúst 1971