Lesbók Morgunblaðsins - 03.10.1971, Blaðsíða 8

ÍSLAND,
NASISTAR
OG
ATLANTSHAF
Orriistubeitiskipiö Gneisenau, eitt frægasta herskip Þjóðverja. I>aö átti að nota við töku Islanús.
og flotaforingjar hans kvört-
Uðu sáran yfir síðar meir.
Lengst af leit Hitler á hernað
fyrst og fremst frá sjónarhóli
Austurríkismannsins, Mið-
Evrópubúans, sem sá ekki haf-
ið og þýðingu þess. í endur-
hervæðingu Þýzkalands var
flotinn eins konar Öskubuska.
Ræturnar að þessu var að
finna í " grundvallarhugsun
Hitlers eins og hún var sett
fram í Mein Kampf. Þar átaldi
HLtler þýzka keisaradæmið
harðiega fyrir að ásælast ný-
lendur í öðrum heimsálfum og
byggja upp herfLota í því
skyni. Þessi stefna hefði kom-
ið af stað óvináttu við Breta-
veldi og gengið sér endanlega
til húðar i ósigrinum 1918. 1
stað hinnar úreltu keisara-
stefnu lagði Hitler fram nýja
stefnu, sem átti að leggja
grunninn að þúsund ára ríki
nasismans. Kjarni hennar var
þessi: Þýzkaland bar aukið
lifsrými (Lebensraum), það
skyldi unnið í austurvegi. 1
baráttu sinni fyrir auknu
landrými og sameiningu allra
Þjóðverja innan vébanda Stór-
Þýzkalands yrði hagsmuna-
árekstur við Frakkland. Stór-
Þýzkaland myndi óhjákvæmi-
lega drottna yfir meginlandi
Evrópu, og Frakkar, „erfða-
féndurnir", myndu leitast við
að sporna á móti því. Lykilinn
að þúsund ára ríkinu væri að
finna í vináttu við Breta, sem
Hitler bar óttablandna virð-
ingu fyrir. Til að ná og halda
vLnáttu þeirra yrði Þýzkaland
að neita sér um nýlendur og
halda flota sínum í lágmarki.
Aðeins á þennan hátt yrðu
Bretar sannfærðir um, að frá
Þýzkalandi stafaði þeim ekki
ógn. Það eitt dygði til að halda
þeim frá bandalagi við Frakka.
Hagsmunir Breta lægju utan
Evrópu. Ef Þýzkaland ábyrgð
ist að ganga ekki á þessa hags-
muni, myndu Bretar sjá sér
hag í að láta af aidagamalli
jafnvægisstefnu sinni, sem mið
aði að þvi að ekkert eitt ríki
drottnaði á meginlandinu.
Grundvaliarhugsun Hitlers,
sem lýst var að ofan, endur-
speglaðist m.a. i hervæðingu
og hernaðaráætlunum Þjóð-
verja. Meginlandsstefnan
krafðist fyrst og fremst öflugs
og hreyfanlegs landhers. Þann
her byggðu Þjóðverjar upp af
þvilikri snilld, að ekkert
fannst sambærilegt. Flugher-
inn var sömuleiðis miðaður við
þarfir landhersins, og þar með
meginlandsstríð. Fram á árið
1940 höfðu vélar flughersins
t.d. aðeins flugþol yfir hluta
Bretlandseyja frá Frakklandi.
Frá upphafi var fiotastjórn-
inni gert ljóst, að flotanum
væri aðeins ætlað aukahlut-
verk. Árið 1935 sýndi Hitler
hug sinn í verki með þvi að
gera flotasamning við Breta.
Sá batt hámarksstærð þýzka
flotans við 35% af stærð þess
brezka. Kafbáta máttu Þjóð-
verjar byggja að sama marki
og Bretar, en það notuðu þeir
sér aldrei fyrir stríð frem-
ur en ákvæðið um herskipa-
fjölda.
Það var ekki fyrr en seint á
árinu 1938, sem Hitler endur-
skoðaði afstöðu sína til Breta
og þar með til flotans. Hitler
var ljóst, að með góðu myndu
Bretar ekki gefa honum frjáls-
ar hendur á meginlandinu. Að
skipun Hitlers samdi flota-
stjórnin tvær áætlanir um upp
byggingu flotans. Önnur gerði
ráð fyrir, að byggður yrði
floti sérstaklega sniðinn til
þess að höggva á lífæðar Breta-
veldis með árásum á verzlun-
arflotann. Aðaláherzla yrði
lögð á smíði kafbáta og vasa-
orrustuskipa, sem lægju í vík-
ingi. Hin áætlunin bar með sér
skyldleika við flotastefnu Vil-
hjálms 2., er Hitler hrakyrti í
Mein Kampf. Byggður yrði
floti þungvopnaðra skipa, sem
hefði að meginkjarna risaorr-
ustuskip. Þessi floti átti að
geta haft í fullu tré við þann
brezka og að auki haldið uppi
árásum á samgönguleiðir. Hitl-
er valdi síðarnefndu áætlun-
ina. Þetta var örlagarikt spor,
því að mun lengri tíma þurfti
til að fullgera þá áætlun.
Hitler skeytti engu um aðvar-
anir flotastjórnarinnar, sem ótt
aðist, að stríð brytist senn út
við Breta. Hann fullvissaði
Raeder um, að hann þyrfti
ekki á flotanum að 'halda sér
til fulltingis fyrr en árið 1946.
Margt fer öðru visi en ætlað
er. Átta mánuðum síðar tefldi
Hitler of djarft og dró Þýzka-
land út í heimsstyrjöld. Þýzki
flotinn varð að horfast í augu
við yfirburði hins brezka er
námu 10:1. Áætlunin um upp-
byggingu flotans var lögð tii
hliðar. Þjóðverjar einbeittu
sér í staðinn að kafbátasmdði,
sem varð fljótvirkast og áhrifa
mest úr því sem komið var. »>
Það hafði úrslitaþýðingu fyr
ir átökin um Norður-Atlants-
haf og þar með fyrir ísland, að
Hitler flækti Þjóðverja í stríð,
áður en honum tókst að
byggja upp verulegan flota.
Veikleiki Þjóðverja á hafinu
kom skýrt fram í drögunum að
„Ikarusi“, sem birt voru hér
að framan. Þjóðverjar höfðu
engan flotastyrk til að takast
á við Breta. Von þeirra var
bundin við að geta laumað inn
rásarflotanum hingað til lands
í skjóli myrkurs. Áherzlan á
hraða og skiptingu fiotans var
af þessum toga spunnin.
Afleiðingar innrásarinnar í
Noreg sögðu einnig til sin við
undirbúning „Ikarusar". Þýzki
flotinn, eins og hann var í
stríðsbyrjun, var ekki til stór-
ræða. Því síður var hann til
þeirra fallinn eftir Noregshern
aðinn. Svo dýru verði var Nor-
egur keyptur, að í júní 1940
náðu nothæf herskip Þjóðverja
ekki að fylla tug. 1 flotanum
voru þá aðeins gangfær eitt
þungt beitiskip, tvö létt og
fjórir tundurspillar. Afgangur
inn var laskaður eða sokk
inn. i«> Orrustubeitiskipin tvö
Gneisenau og Scharnhorst,
sem nota átti við Islandstök-
una, voru bæði löskuð eins og
minnzt er á í áætluninni. Þessi
systurskip voru öfLugustu og
stærstu skip þýzka herflotans
á þessum tíma. Þau voru um
32 þúsund tonn að stærð og að-
alvopnabúnaður þeirra var
niu 11 þumlunga fallbyssur.
Engin skip brezka flotans stóð-
ust þeim snúning hvað vopna-
búnað áhrærði nema orrustu-
skipin.
Bremen og
Europa
Af þeim skipum, sem áttu að
sigla innrásarliðinu til íslands,
er ástæða til að fara nokkrum
orðum um Bremen og Europa.
Margir, sem eitthvað voru
komnir til ára sinna á fjórða
áratugnum, minnast þessara
glæsilegu fara. Bremen, sem
var nokkurs konar Gullfoss
þýzka kaupskipaflotans, var
m.a. byggt til að vinna
hraðametið á Atlantshafsleið-
inni úr höndum Breta. Þetta
tókst, því Bremen vann Bláa
borðann frá brezka skipinu
Mauretania. 1 stríðsbyrjun
vakti flótti Bremen til Þýzka-
lands heimsathygli. Þremur
dögum áður en stríðið brauzt
út, lagði Bremen upp frá New
York. Stríðsfregnin barst
skipinu, er það var statt á
miðju Atlantshafi. Stuttu sið-
ar slapp Bremen nauðuglega
úr greipum brezks herskips,
sem ætlaði að taka skipið og
sigla því til brezkrar hafnar.
Bremen sigldi því næst irii'Ui
Islands og Grænlands norður
í höf og þaðan til Polyarny.
Þar hafði Stalin góðfúslega
veitt Þjóðverjum aðstöðu. Átti
velgerningur þessi að sýna
samhug Sovétríkjanna við bar-
áttu Hitlers gegn bandamönn-
um. Höfn þessi, sem síðar kom í
góðar þarfir við innrásina í
Noreg, var m.a. griðastaður
þýzkra skipa á flótta undan
Bretum. Þarna fór fram nokk-
ur viðgerð á Bremen og skLpið
var birgt upp. 1 desember 1939
tókst Bremen síðan að brjótast
til Bremerhaven. 1 þeirri höfn
hafði Europa legið síðan stríð-
ið hófst. ii > Mikill fögnuður
ríkti í Þýzkalandi yfir endur-
heimt Bremen, og þótti sigling
in öll mesta afrek.
ísiand kom dálítið við flótta-
sögu Bremen. Talið var,
að skipið myndi freista þess að
leita þar hafnar. 1 Morgunblað
inu 9. september 1939 birtist
frétt undir fyrirsögninni:
„Hvar er Bremen? — Væntan-
legt til Reykjavíkur?“ Frétta-
ritari Mbl. í Kaupmannahöfn
sagði þar þau tíðindi frá
Bandaríkjunum, að eigendur
skipsins eða skipstjórinn „hafi
valið að leita til íslands,
vegna þess, að öruggt sje um
það, að íslendingar haldi hlut-
leysi sitt". Þá sé þess einnig að
vænta „að íslendingum sjeu
kærkomnar þýzkar siglingar
um norðanvert Atlantshaf". 1
lok fréttarinnar sagði:
Frá Noregi berst sií fregn,
að talið sje vist, að Bremen
sje nú annaðhvort við
Grænland eða ísland. Brem-
en liefir ekki komið til
Reykjavíkur. En það kann
að vera, að rjett væri að
benda mönnum á, ef
þeir einliversstaðar yrðu
varir við þetta mikla skip
hjer við strendur landsins,
að seg.ja þá til þess. Ann-
ars ætti það ekki að leynast
lengi fyrir nrönnum ef það
væri lijer á næstu grösum.
Hefði „Ikarusi" verið hrint I
framkvæmd ári síðar hefði
þessi ábending ekki verið til
einskis. Sú heimsókn hefði þó
varla reynzt „kærkomin".
Birgðir og
landganga
Eftir þennan útúrdúr er rétt
að víkja aftur að „Ikarusi" og
ta'ka upp þráðinn, þar sem frá
var horfið í áætluninni. Raun-
ir flotans voru ekki einungis
bundnar við að koma innrás-
arliðinu á áfangastað:
Enn á ný verður að leggja
áherzlu á þá staðreynd, að
útilokað verður að halda
uppi reglulegum birgða-
flutningum tll innrásarliðs-
ins. Birgðir verður að
flytja með einstaka hafn-
bannsbrjótum, sem myndu
einkanlega sigla yfir
dimmustii vetrarmánuðina.
Áætlunina mætti frani-
kvæma á eftirfarandi liátt:
Hin lítt verndaða flutninga-
deild myndi sigla i hálf-
liring langt í norður. Sér-
stök flotadeild, eins öflug
og kostur er á, yrði til
reiðu á liafi úti og sæi fyr-
ir vernd. Sigling hennar
yrði að vera lauslega sam-
ræmd við hraðskreiðu flutn
ingaskipin („B'Tremenj og
„E“ | uropa]). Landgöngustað
irnir yrðu væntanlega á
vesturströndinni og yrði
siglt að þeim með þvi að
sveigja norður fyrir eyna.
Leitazt verður við að
tryggja á allan liátt, að
komutími flutningasldp-
anna verði hinn sami.
Með þessum orðum lauk
flotastjórnin frumdrögunum að
„Ikarusi" en aftan í þau hnýtti
hún eftirfarandi:
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
3. október 1971