Lesbók Morgunblaðsins - 03.10.1971, Blaðsíða 9

Orriistubeitiskipið Scharnhorst,
sem einnig' átti að nota við her-
nám íslands. Það liggur liér í
höfninni í Kiel ásamt
Gneisenau.
Farþegaskipið Bremen var eitt þeirra skipa, er áttu að sigla með hernámsliðið tii íslands.
Áríðandi kröfur flotans:
1. Flutningaskipunum verð-
ur að dreifa þannig að vega
lengdin [til ákvörðunar-
staðar] verði í samræmi við
liraða flutningaskips.
2. Innrásin verði fram-
kvæmd á þeim árstíma, þeg-
ar skjóls myrkurs nýtur við.
3. Veðurlagið verður að
taka með í reikninginn.
4. Leggja ber áherzlu á, að
útilokað er að halda uppi
stöðugum birgðaflutning-
um.
1 viðauka við „Ikarus" eru
ýmsar upplýsingar um Island.
Flestar eru a/f þvi taginu, sem
hefur mátt lesa i hvaða
kennslubók sem var. Lýst er
höfnum, vegum, búsetu i la-nd-
inu og atvinnuvegum. í saman-
tekt þessari segir m.a.:
Tré eru engin á íslandi og
þar af leiðandi enginn við-
ur. Nauðsynlegt er að
flytja inn allt, nema skel-
fisk (sic), ull, gærur og fisk,
sem landið hefur mestan arð
af.
Lýst er fjölda kvikfjár og
hesta í eigu landsmanna. Land-
ið er sagt hafa lýst yfir hlut-
leysi með öðrum Norðurlanda-
þjóðum árið 1938. f>að hafi neit
að að ganga í Þjóðabandalag-
íð. 13)
Við þennan iestur kunna
ýmsir að undrast, hvort Þjóð-
verjar hafii ekki ráðið yfir
merkilegri upplýsingum um Is-
land. Þeir sem muna fyr-
irstríðsárin kunna að álykta,
að þýzku „vísindaleiðangrarn-
ir“, sem hingað sóttu, hafi ekki
unnið fyrir kaupi simu. Sllik
ályktun er þó óþörf. „Ikarus"
var á frumstigi. Flotinn var að
eins að gera Hitler grein fyr-
ir sínum þætti og vandamál-
um honum samfara. I upphafi
frumdraganna var tekið fram,
að ætlunin væri að nota þau
síðan sem vinnugrundvöll fyr-
ir sjóliðsforingjana Junge og
Puttkamer. Á þessu stigi máls-
ins var ekki komið til kasta
njósnadeilda heraflans og
Gestapo um að miðla fróðleik
um ísland.
„Ikarus“ var ekki tekinn til
umræðu framar á fundum Hitl-
ers með Raeder. Áætlunin
virðist fljótlega hafa dott-
ið upp fyrir eftir áðurnefnd-
an íund. Afstaða flota og flug-
hers til „Ikarusar" var nei-
kvæð, enda þótt flotinn teldi
innrásina sem slíka tæknilega
framkvæmanlega. Efasemdir
flotans voru þó auðlesnar í
frumdrögunum. Hvernig gat ís
land komið að gagni sem þýzk
herstöð, ef útilokað var að
halda uppi birgðaflutningum
nema hluta úr ári með „ein-
staka hafnbannsbrjötum"?
Vitaskuld hefði brezki flotinn
tafarlaust lokað öllum aðflutn-
ingsleiðum til landsins, ef Þjóð
verjum hefði tekizt að vinna
það. Ekki þurfti það útskýr-
inga við, að flota- og flugstöðv-
ar yrðu ekki reknar með lamba
kjöti og fiski. Hvernig átti inn
rásarflotinn að komast til
baka? Líklegt var, að Bretar
gerðu strax út flotadeild, sem
vafialitið hefði sent öll þýzlku
skipin á hafsbotn. Skortur á
flugliði gerði þetta nærri óhjá-
kvæmilegt. Til langframa gátu
Þjóðverjar aldrei haldið Is-
landi, það er augljóst mál.
Spurningin er aðeins, hvenær
Bretar — eða Bandaríkjamenn
— hefðu haft lið aflögu til að
heimta landið úr höndum Þjóð-
verja. Meðan svo var ekki
hefði þýaka hernámsliðið setið
hér í einangrun og líklega haft
lítið annað fyrir stafni en
rýja landsmenn inn að skinn-
inu og fremja sín venjulegu
hryðjuverk á borgurum. Eink-
um má reikna með, að þeim,
sem háværast fordæmdu töku
Breta og Bandaríkjamanna á
landinu, hefði sízt enzt líf til
frásagnar um hlutskipti sitt
undir þýzku hernámsliði. End-
urheimt landsins hefði óef-
að kostað mörg mannslífin.
Hætt er við, að íbúafjöldi Is-
lands og fjöldi búsmalans
hefði orðið snöggtum minni eft
ir þessa sögu alla.
Siglingin
vandalítil
Ekki ætlar greinarhöfundur
að spá um það, hvernig „Ikar-
usi“ hefði reitt a-f í fram-
kvæmd. Freistandi er þó að
hyggja að einu atriði. Innrás-
iin hefði líklega verið gerð
síðla hausts eða snemma vetr-
ar árið 1940. Ástæða er til að
ætla, að siiglingin hingað hefði
ekki reynzt Þjöðverjum jafn
torveld og flotastjörnin gerði
ráð fyrir. Hér verður fyrst að
ilíta á útlinurnar i skipulagi
brezka flotans, s:em máli
skipta. Aðalflotastyrkur Breta,
„heimaflotinn", hélt til í bæki-
stöðinni miklu á Soapa Flow á
Orkneyjum. Þau skip, sem að
jafnaði var að finna á Norður-
Atlantshafi voru annars vegar
fylgdarskip (aðallega tundur-
spillar) með skipalestum og
hins vegar skip við hafnbanns
gæzlu. Brezka hafnbannslínan
lá um Orkneyjar, ísland, Fæ'r-
eyjar og Græn'land. Á hafinu
milli Islands og Grænlands og
Islands og Færeyja héldu
Bretar uppi svonefndri „norð-
urgæzlu". Hlutverk hennar var
að halda uppi hafinbanni og
veita Islandi vörn. Gæzlunni
var haldið uippi af deild vopn-
aðra kaupskipa og togara. 1
upphafi stríðsins náðu skip
þessi góðum árangri með töku
þýzkra kaupskipa. Þegar fram
í sótti, var eftirlitið eitt helzta
áhyggjuefni brezka flotamála-
ráðuneytisins. Eftirlitsskip-
in voru alls ekki hlutverki
sinu vaxin. Þau voru auðveld
bráð fyrir kafibáta, sem sökktu
mörgum þeirra. 1 stað óvopn-
aðra þýzkra kaupfara áttu
þau nú á hættu að lenda í
höggi við þungvopnuð skip,
sem brutust inn á skipaleiðir
um Grænlandshaf. Jafnframt
því að týna tölunni af ófriðar
völdum, voru mörg norður-
gæzluskipanna kvödd til liðs-
flutninga og eftirlitsstarfa á
Ermasundi. Vegna innrásar-
hættu var stórum hluta af her-
skipastól Breta safnað saman
þar á sundinu og á höfnum í
Suðaustur-Englandi. Stóð svo
fram á vetrarmánuði 1940. Um
haustið lýsti yfirmaður „heima-
flotans" því yfir við flotamála
ráðuneytið, að „norðurgæzlan“
væri „aðeins til á pappírnum
en ekki í raun“. n> Þá hafði
saxazt svo á skipin, að sjaldn-
ast voru fleiri en tvö vopnuð
kauipför á Grænilandshafi, en
fjórir togarar á hafinu milli Is-
lands og Færeyja. Afleiðing-
arnar mátti sjá í tíðum ferðum
þýzkra herskipa og dulbúinna
árásarskipa, sem öll sluppu
óséð um Græniandshaf. Á tima
bilinu marz til desember 1940
fóru t.d. sex dulbúin árásiar-
skip þessa leið og gerðu mik-
inn usla. „Norðurgæzlan"
hafði ekki bolmagn til að loka
hliðunum að skipaleiðum
Atlantshafs. Til að verja Is-
land var eftirlitið auðsýnilega
jafn ófært. is>
Reynslan af víking Þjóð
verja bendir til þess, að inn-
rásarfloti á siglingu til Islands
hefði haft mikla möguleika á
að sleppa óséður. Jafnvel þótt
eitthvert brezku eftirlitsskip-
anna hefði rekizt á innrásar-
skipin, hefði fyrirstaðan orðið
lítil sem engin. Hvort innrás-
arliðið hefði síðan getað náð
fóbfestu á íslandi og laigt umd-
ir sig landið er önnur saga.
Forsendur
„Ikarusar“
Þegar allur vandinn við
framkvæmd „Ikarusar" er tek-
inn með í reikninginn er ekki
furða, þótt sagnifræðingar hafii
fjallað um áætlunina sem
hreinustu firru. Einn nefndi
hana „íslenzka brjálæðið". i®>
Annar lýsti henni sem „algjör-
lega tilgangslausri" og dæmi
um skilningsskort Hitlers á sjó
hernaði. it> Látum þetta gott
heita. Þær kringuimstæður, sem
áætlunin spratt upp úr verð-
ur að hafa hugfastar, áður en
dómur er felldur. Þýzkaland
var á hátindi striðsveligengni
sinnar. Frakkland var hrunið.
Bretar höfðu hrökklazt burtu
af meginlandinu. Taka Noregs,
einstök hernaðaraðgerð, hafði
heppnazt með ágætum. Evrópa
virtist liggja fyrir fiótum Hitl-
ers. Gera mátti ráð fyrir, að
Bretland leitaði senn friðar.
Bretar neyddust til að láta af
jafnvægisstefnu sinni i Evr-
ópu í eitt skipti fyrir öll. Bret-
land yrði að viðurkenna for-
ræði Þýzkalands á meginland-
inu og a.m.k. jafinræði þess sem
heimsveldis. Einn af áður-
greindum höfundum vísar til
„Ikarusar" sem hugaróra um að
„drei'fa herdeildum hér og þar
yfir opið haf“ 18> En hvers
vegna ekki að „dreifa her-
mönnum hér og þar“, þegar sig
ur er alveg á næstu grösum?
Hvers vegna ekki að nota sið-
ustu dagana til að ná undir
sig því landsvæði, sem hugur-
inn girnist? Allt útlit var fyr-
ir, að íriðarráðstefna, þar sem
Þýzkaland drottnaði, myndi
brátt koma saman. I þessu ljósi
verður „Ikarus“ skiljanlegri. I
mínum augum var hann hugs-
aður sem heljarstökk til að
tryggja hernaðarlega mik-
ilvægt land rétt í þann mund,
er skipting heimsins til hags-
bóta Þýzkalandi var að hefj-
ast.
Voru Hitler og yfirherráðið í
raun og veru svo skyni
skroppin að leggja til hernám
eyju, sem ekki gat komið að
neinum notum vegna birgða-
skorts? Sú röksemd, að „Ikar-
us“ hafii verið flónska er auð
vitað byggð á þeirii fiorsendu,
að stríðið dróst á langinn sro
árum skipti. En gildir þessi
röksemd, ef stríðið hefði end-
að árið 1940 eins og fastlega
var búizt við á sínum tíma?
Svarið er neitandi. Birgða-
vandamálið var ekki vandamáíl
í friði, heldur aðeins í þessu
ótimabæra striði. Ef af
„Ikarusi“ hefði orðið og stríð-
ið hefði tekið farsælan ertdi
fyrir Þjóðverja árið 1940,
hefðu þeir setið eftir með virk
ið í norðri. Að ásaka Hitler um
flónsku sökum „Ikarusar" er
því að gerast spámaðuir eftir á.
Slíkt er aðeins eftirstriðs-
vizka, sem ekki stenzt, ef mið
að er við samtima ástand og
horfur. Andrúmsloftið í her-
búðum Þjóðverja var þrungið
bjartsýni og sigurvissu. Þetta
kom m.a. fram á fundinum, þar
sem „Ikarus“ var tekinn til uim-
ræðu. I stað þess að iáta sig
skipta tiilögur Raeders um,
hvernig bezt mætti sigra Bret-
Framh. á bls. 12
3. október 1971
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9