Lesbók Morgunblaðsins - 10.09.1972, Blaðsíða 10

Þrívegis er getið gilda
á íslandi fyrir 1200,
tvívegis í Vestfirðinga-
fjórðungi og einu sinni
í Norðlendingafjórð-
ungi. Um þau ætla ég
að ræða í þessari grein,
ekki í tímaröð, held-
ur eftir skyldleika
þeirra, og þess sér-
stæðasta get ég síðast.
ÁRIÐ 1119 VAR VEIZLA,
brúðkaupsveizla, haldin á
Reykjahólum á Reykja-
nesi, hinu mikla og auð-
uga landkostabýli og höf-
uðbóli við norðanverðan
Breiðafjörð. Veizlan var
setin af tignum og vold-
ugum höfðingjum Vestur-
lands. Frásögn af veizl-
unni er varðveitt í
Þorgils sögu og Hafliða,
og er hin merkasta, ekki
aðeins af frásagnarkynngi,
heldur langtum fremur af
einkennum arftekinnar
sagnamenntar þjóðar-
innar. Frásögn sögunnar
er skýr og stílfögur, sögu-
efni margþáttað og jafn-
vel er sumt þar fremst i
sagnaritun á spjöldum
hinnar geymdu sögu.
1 REYKHÓLA-
VEIZLUNNI FRÆGU,
er fyrst gelið um gildi á
Islandi. Frásögnin er
nokkuð óljós, en forvitni-
leg um margt, og ekki sízt
sakir þess, hve óljós hún
er, og um leið mörkuð arf-
tekinni sagnaskemmtun
þjóðarinnar í mikilli gleði
í sölum ríks höfðingja. Ég
get ekki betur skilið, en
frásögnin af gildinu á
Reykhólum, sé með þeim
merkari sinnar tegundar
á Norðurlöndum. Upp-
runi gilda er forn, tengd-
ur heiðnum arfsögnum
víkingaaldar, öld rána en
drengskapar, þar sem
fóstbræðralag var haft í
heiðri og stóðst þol margs
konar rauna. Heimildir
eru að vísu ófullkomnar
og óljósar, þær eru auk-
andi á ímyndunaraflið, og
gætu ef til vill orsakað
skáldlegar íhuganir. En
ég vona, að ég falli ekki
í þá gildru í þessari grein.
Það er ekki ætlunin,
heldur hitt að gera til-
raun til að greiða úr einni
flækju íslenzkrar sögu,
þó meira þurfi ef til vill
að kanna og rannsaka en
ég hef tök á að sinni, svo
myndin verði full.
Svo greinir Þorgils saga
og Hafliða: „Yngvildur
Þórðardóttir bjó í þennan
tíma vestur í Isafirði. Hún
var auðig að fé og virðinga
auðig að fé og virðinga-
kona. Bóndi hennar var
andaður, og áttu þau
tvær dætur. Hét önnur
Helga, en önnur Hallfríð-
ur. Þetta sama vár réðst
hún vestan á Reykjahóla
til Ingimundar prests, og
gera þau félag sitt.“
INGIMUNDUR PREST-
UR VAR SONUR
EINARS goða á Reykja-
hólum, Arasonar, Þorgils-
sonar. Hann var systr-
ungur Þorgils Oddasonar
goða á Staðarhóli í
Saurbæ. Hann var hið
mesta göfugmenni, skáld
gott, ofláti mikill bæði í
skapferði og annarri
kurteisi, hinn mesti gleði-
maður, og fékk margt til
skemmtunar. Hann var
hinn vitrasti maður og
hélt sér mjög til vinsælda
við alþýðu. Hann var og
mikils virður af mörgum
mönnum göfugum. Hann
kaus ekki að verða goð-
orðsmaður, þvi að föður
sínum látnum, gaf hann
Þorgilsi frænda sínum á
Staðarhóli, Reyknesinga-
goðorð. Eignarhald
Þorgils á goðorðinu, er
fyrsta dæmi þess, að goði
ætti goðorð í tveimur vor-
þinghám. En það varð
raunin síðar, þegar kom
fram á 13. öld, og hafði
óheillaþróun í för með
sér, sem rík er í sögunni.
UM SUMARIÐ 1119,
BIÐUR SÁ MAÐUR
HELGU, dóttur Yngv-
ildar, er Ólafur hét, og
skyldu þau ráð takast.
Var brúðkaupsveizla
ákveðin á Reykjahólum
um Ólafsmessuskeið um
'sumarið, en Ólafsmessa
er 29. júlí. Þangað var
boðið hinum mestu höfð-
ingjum af Vesturlandi og
mannvali öllu, er nokkurt
orð fór af. Leið svo fram
til brúðkaupsveizlunnar
um mánaðamótin júlí og
ágúst um sumarið 1119. i
Jón Gíslason
GILDI
j> *
I ISLENZKUM
HEIMILDUM
Veizla var hin bezta
gjörr og til hennar vand-
að á allan hátt eins og
bezt var á kosið, hafin
var margs konar skemmt-
an, eins og bezt voru
föng til, og frægt hefur
orðið í sögu.
Mestir virðingamenn í
veizlunni á Reykjahólum,
voru höfðingjarnir,
Þorgils Oddason goði á
Staðarhóli, og Þórður
Þorvaldsson goði í Vatns-
firði við Djúp, þá orðinn
aldraður og farinn nokk-
uð að heilsu. Goðorðs-
mönnunum tveimur var
skipað til sætis með sveit-
um sínum gagnvart á
bekk, en Ingimundur
prestur skipaði sæti í liði
Þorgils. Þórður í Vatns-
firði var ekki allskostar
ánægður í upphafi veizl-
unnar, sökum málanna,
er Þorgils átti í við
tengdaföður hans,
Hafliða Másson á Breiða-
bólsstað í Vesturhópi. Eii
hann lét samt kyrrt liggja
um sinn.
BORÐ FÓRU FRAM, og
var bæði þröngt setið á
bekkjum og forsetum.
Þar voru tilföng góð, nóg
og gengu ósparlega.
Skorti og eigi drykk góð-
an. Þar kom, að Ingi-
mundur prestur ræddi, að
Þorgils skyldi mæla fyrir
minnum, en hann veik til
Þórðar og bað hann ráða,
hvert minni fyrr væri
drukkið. Þórður var þá
kátur vel og mælti við
Ingimund prest, að
nokkur vildismanna ætti
að hefja gildið, en
kvaðst undir mundu
standa með þeim um
hverja gleði, er þeir vildi
frammi hafa. Di-ukku nú
glaðir og rekkir, þá brátt
drykkurinn.
Liklegt er, að þegar talað
er um að mæla fyrir
minnum, að átt sé við líkt
minni og hér verður get-
ið síðar og kennt er við
og tileinkað heilögum
Ólafi konungi.
Þórður goði í Vatnsfirði
fór úr veizlunni, sökum
missættisins, er ég gat
um áður, án þess að hefja
gildið. En sagan greinir
svo frá veizlunni, að því
loknu: „Þar var nú
glaumir og gleði mikil,
skemmtan góð og margs
konar leikar, bæði dans-
leikar, glimur og sagna-
skemmtan. Þar var sjö
nætur fastar og fullar
setið að boðinu, af þvi að
þar skyldi vera hvert
sumar Ólafs-gildi, ef
korn gæti að kaupa, tvö
mjölsáld á Þórsnesþingi,
og voru þar margir gildis-
bræður. Á Reykjahólum
voru svo góðir land-
kostir í þenna tíma, að
þar voru aldrei ófrævir
akrarnir. En það var
jafnan vani, að þar var
nýtt mjöl haft til beina-
bótar og ágætis að þeirri
veizlu, og var gildið að
Ólafsmessu hvert sumar."
ÞESSI FRÁSÖGN ER
AÐ ALLRI GERÐ og
efni hin merkasta, þó
hún sé ekki nægilega
ljós til skilnings, en ber
þó í sér nokkur minni,
sem kunn eru. í fyrsta
lagi: gildin voru upphaf-
in með drykkju, er helg-
uð var minningu dýrl-
ingsins, ákveðins
dýrlings, með fyrirmæl-
um nokkrum, líkt og síð-
ar verður greint og varð-
veitzt hefur um Ólafs-
gildi hér á landi. Það er
því auðráðið af frásögn
sögunnar, að Ingimundur
prestur var að kveðja
höfðingjana, ÞorgiLs og
Þórð, til að hefja gildis-
drykkjuna að fornum og
arfteknum sið, og þá að
öllum líkindum fyrir
minni hins heilaga Ólafs
konungs.
1 öðru lagi greinir frá-
sögn sögunnar ákveðið,
að Ólafs-gildi skuli vera
hvert sumar á Reykjahól-
um ef korn gæti að
kaupa, tvö mjölsáld á
Þórsnesþingi, og voru
þar margir gildisbræður.
Einnig getur frásögnin
þess, að landkostir væru
góðir á Reykjahólum og
frjósemi akra þar góð, en
það stingur nokkuð í stúf
við frásögn sögunnar um
efnahag Ingimundar
prests, því hann er sagð-
ur févana. Ef til vill hef-
ur það verið af öðrum
sökum, en uppskeruskorti
á Reykjahólum.
Það má vel vera og er
mjög sennilegt, að nokk-
ur vísir hafi orðið að
gildisdrykkju á Reykja-
hólum, og gildisbræður
verið þar i tíð Þorgils
Oddasonar, en hann
eignaðist Reyknesinga-
goðorð eins og þegar er
getið. En einkennilegt er,
að miðað er við Þórsnes-
þing, því Reykjahólar
voru alls ekki í þeirri
vorþinghá, heldur í
Þorskafjarðarþingi.
Einnig er ósennilegt, að
svo gott árferði hafi ver-
ið um þennan mund og
landkostir svo góðir til
ræktunar á Reykjahólum,
að korn hafi þar verið
fullþroskað um mánaða-
mótin júlí og ágúst. En
aftur á móti var það
venja í Noregi, að í
Ólafsgildum væri fyrsta
kornuppskera ársins not-
uð. Bendir þetta því
fremur til norskra arf-
sagna en íslenzkra.
LlKLEGAST TEL ÉG,
AÐ GILDIÐ í brúðkaups-
veizlunni á Reykjahólum
sumarið 1119, hafi aðeins
verið einhvers konar
drykkjusiðir, hafðir þar
til vegs og gleði til að
lifga upp veizluna að
fjölbreytileik og óvenju-
legri skemmtan. Ingi-
mundur prestur var mik-
ið fyrir skemmtanir,
heimsmaður, gleðigjarn
og kunnur alls konar
venjum erlendis. Hann er
greinilega snortinn af
hinni alþjóðlegu riddara-
rómantik samtíðarinnar,
en fráhverfur skipan
hinnar fornu þjóðfélags-
hyggju, bændaþjóðfélags-
ins íslenzka. Saga
Reykjahólagildisins, er
þvi skemmtilegt dæmi
um það, hvernig fjarræn-
ir menningarstraumar
léku um íslenzkt þjóðfé-
lag í upphafi 12. aldar,
og urðu þar í svipmynd-
um líðandi stundar
merki alþjóðahyggju,
blandnir þjóðlegum
áhrifum, án þess að festa
rætur, án þess að breyta
að neinu aðalstefnu
þjóðlífsins.
SVO GREINIR 1
UPPHAFI 7. KAPÍTULA
Prestssögu Guðmundar
góða: „Um sumarið eftir
fer Jón Brandsson til
Þingeyra til gildis og við
Frambald á bls. 12.

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 10. september 1972