Lesbók Morgunblaðsins - 10.09.1972, Blaðsíða 12

Gildi í
honum Guðmundur Ara-
son.“ Þetta var sumarið
1182, sama sumar og
Þorlákur helgi Þórhails-
son biskup í Skálholti,
fór fyrsta sinn biskups-
yfirreið um Vestfirði. 1
þessari sömu för sá Guð-
mundur Arason hann
vígja kirkju, og bað
fylgdarmaður hans hann
að taka vel eftir helgiat-
höfnum biskups, því vera
kynni, að hann þyrfti að
gera slíkt síðar, — eins
og raunin varð.
Prestssaga Guðmundar
góða greinir ekki nánar
frá gildinu á Þingeyrum,
hvorki sumarið 1182 eða
siðar. Vegna heimilda-
skorts, er þvi ekki hægt
að álykta, hvers konar
gildi hafi hér verið um að
ræða. En líklegt er, að
þar hafi verið á ferðinni
einhvers konar drykkju-
veizla, helguð ákveðnum
dýrlingi, eins og siður
var á miðöldum. Ekki er
fráleitt að láta sér detta
í hug, að um Ólafsgildi
hafi verið að ræða, Þor-
gils Oddason goðorðs-
maður á Staðarhóli í
Saurbæ, er áður var í frá
sögn minni, fluttist á efri
árum til Þingeyra, og
gerðist þar klaustramað-
ur — og dó þar — en hann
var mestur virðingamaður
i veizlunni frægu á
Reykjahólum sumarið
1119, eins og þegar er
ljóst, en í þeirri veizlu
er eina dæmið um Óiafs-
gildi í frásögn hér á
landi, en hins vegar er til
forn gildisyfirlestur um
Ólafsgildi, er síðar verð-
ur greindur.
ÞAÐ ER EKKI
ÓLlKLEGT, að Þorgiis
Oddason hafi komið á
einhvers konar Ólafs-
gildi i klaustrinu á Þing-
eyrum til upplífgunar
hinu daufa og tilbreyting-
ariausa klausturlífi. Vitað
er, að tengsl voru milli
Húnaþings annars vegar
og Þorskafjarðar- og
Þórnesþings hins vegar,
jafnt í sifjum, frændsemi
og menningarerfðum. Þó
ekki sé hægt að tengja
frásögn Prestssögu Guð-
mundar góða beinlinis
Óiafsgildisfrásögninni i
Reykjahólaveizlunni, er .
samt hægt að miinna á
fjórar heimiidir fornar,
er benda ótvirætt i þá
átt, að einhvers kónar
gildis- eða minnis-
drykkja trúarleg hafi
verið iðkuð í kaþóLskri
tíð í klaustrum iandsins.
1 Islenzku fornbréfa-
safni er taiað um tvo
gripi á biskupsstóiunum
fyrir siðaskipti er visa
nokkuð til giidisdrykkju.
í skrá um eignir dóm-
kirkjunnar á Hólum í
Hjaltadal frá 1. október
1374, er Gunnsteinn ábóti
á Þingeyrum iét gera, er
getið Jónsbolla með
loki. Sömuleiðis er getið
um hann 2. maí 1396 í
skrá yfir eignir Hóla-
kirkju í Hjaltadal, þegar
Pétur biskup Nikulásson
bjóst til skips.
1 skrá yfir guU og silfur
og ýmsar aðrar eignir í
Skálholti, gerð 8. april
1548, eftir fráfail
Gissurar biskups Einars-
sonar, er getið um Þor-
láksbolla með loki.
ÞESSIR GRIPIR ERU
HORFNIR, hafa senni-
lega eins og margt fleira,
horfið í hirzlu konungs í
siðaskiptarótinu um mið-
bik 16. aldar. Það verður
þvi ekki ákveðið með
neinni vissu, hvemig þeir
voru né hvaða hlutverki
þeir gegndu. En ekki er
ólíklegt, að þeir hafi ver-
ið notaðir í sambandi við
hátíðirnar miklu, er
haidnar voru á biskups-
setrunum á messudögum
dýrlinganna islenzku ár-
lega, Jóns helga
Ögmundssonar biskups á
Hólum, og Þorláks helga
Þórhallssonar biskups í
Skálhoiti, í sambandi við
minnisdrykkjur trúarieg-
Þess er og skylt og rétt
að minnast, að frá forn-
um tíma er til merkileg
heimild, sem hægt er að
tengja Ólafsgildi hér í
landinu. En það er for-
máli að segja fyrir minni
hins heilaga Ólafs kon-
ungs. Þessi forrnáli er
varðveittur í Islenzku
fornbréfásafíni og ritað-
ur í skinnbók frá 14. öld
og skrifuð vestra, því
Snorri Andrésson, bóndi
í Bjarnarhöfn i Heiga-
feiissveit, hefur „bundið
og skarað rauðu skinni“
bókina,
Sennilegt er, að þessi
bók sé tengd Heigafeils-
klaustri, þvi Snorri
Andrésson gerðist þar
próventumaður árið
1377, og dó þar árið 1382.
Formálinn er þannig:
„Heiðarlegt minni heiiags
Ólafs kóngs er hér upp-
skeinkt og inn borið,
það skulu vér drekka með
gleði og gagni og guðs
drottins hylii, hafið eigi
viður slog né áleitan eð-
ur sleiturlegan dáraskap,
hermið hvorki eftir
skemmtun, áreit né sköil,
þ\ú þessi háleitur herra,
Ólafur kóngur, er
lávarður landanna."
Öruggt er, að þessi for-
máli hefur verið notaður
á 14. öld, fyrst hann er
varðveittur í handriti frá;
þeim tima, og er ekki
ólíklegt, að láta sér detta
í hug, að líkur formáli ,
hafi verið notaður í
Ólafsgildum — og jafnvel
hafður yfir skálum í
veizlunni frægu á
Reykjahólum sumarið.
1119.
FYRSTU ÁRATUGI 12.
ALDAR virðist hafa risið
mikil alda menningar og
mennta við Breiðafjörð.
Þorgils Oddason, goð-
orðsmaður á Staðarhóli í
Saurbæ, var þar frum-
kvöðull. Hann sendi son
sinn, Odda, tii mennta
suður í Odda á Rangár-
völlum til Sæmundar
prests hins fróða, Sigfús-
sonar. Líklegt er, að
Oddi hafi fyrst og fremst
numið klerkleg fræði í
Odda, og tekið þar
prestsvigslu. En fleira
var einnig að læra þar
syðra. Sunnlenzkt samfé-
lag var betur skipulagt
félagslega en annars
staðar þekktist í land-
inu, þar var félagsleg
þróun komin lengra en
þá þekktist á gjörvöllum
Norðurlöndum.
Oddi Þorgilsson hvarf að
námi loknu vestur til
æskusveita sinna við
Breiðaf jörð, og reisti bú
á Skarði á Skarðsströnd,
og er talinn meðal kyn-
borinna presta á skrá
Ara hins fróða Þorgils-
sonar árið 1148. En árið
1150 réðst Þorgils faðir
hans norður til Þingeyra,
eins og áður er getið, og
tóku synir hans, Oddi og
Einar, við búi á Staðar-
hóii og goðorðum hans.
Veturinn 1150—1151,
gekk mikil sótt og and-
aðist Oddi úr henni og
segir sagan: „þótti mikiil
mannskaði, þvi að hann
var vitur maður og
manna snjailastur í máli.“
Odda Þorgilsson, hinn
velmenntaða breiðfirzka
höf ðingjason,- hef ur
ábyggilega dreymt mikla
og glæsta drauma um
kierkiegan og veraldleg-
an frama, en langtum
fremst nýja mótun á riki,
hinu sérstæða ríki föður
sins, móta það eftir sunn-
lenzkri fyrirmynd, er
hann kynntist í Odda á
Rangárvöllum. Öðrum
breiðfirzkum höfðingja-
syni tókst slíkt í Borgar-
firði löngu síðar, en
hann var einnig alinn
upp í Odda á Rangárvöil-
um. Það var Snorri
Sturluson frá Hvammi í
Hvammssveit.
ATBURÐUR SÁ ER NÚ
VERÐUR greint frá bend-
ir sterklega í þá átt, að
Oddi Þorgilsson hafi haf-
ið verk sitt og ætlun um
nýtt skipulag á félagsmál-
um í Dölum. Hann hafði
þá einmitt hlotið fyrsta
klerkléga framann, eins
og fyrrnefnd skrá Ara
fróða sýnir. En kyn-
bomu prestarnir, sem þar
eru taidir, munu vera um-
boðsmenn biskupa til
framkvæmda á tiundar-
lögunum frá árinu 1096.
En sagan er oft bitur í
raun, og ekki sízt á leið
brautryðjandans.
Líklegt er, að atburður-
inn, er 4. kapituli Sturlu
sögu greinir frá, sé ein-
mitt í sambandi við
klerklegan frama Odda
Þorgilssonar og sannað-
ur er með skrá Ara fróða.
Um haustið 1148 21. sept-
ember á Mattheusar-
messu, var gildisfundur
haldinn í Hvammi í
Hvammssveit, og kom þar
f jölmenni. Oddi Þorgils-
son var þar kominn á
kynnisleið og um daginn
milli tiða sinýldi mæla
samkvámumálum, og var
stofan skipuð. Oddi sat í
öndvegi, en Skeggi
Gamlason bóndi á Skarfs-
stöðum, sat i innanverðri
stofu, inn æðri bekk.
Menn biðu Böðvars
Barkarsonar bónda í
Hvammi, og mágs Odda.
Hann var kvæntur Ingi-
björgu systur hans. Aðal-
ríkur Gunnfarðsson var
þar kominn og reikáði á
gólfi. Skeggi á Skarfs-
stöðum hafði um sumarið
kært fylgikonu hans fyr-
ir smástuld, og krafðist
járnburðar tii sýknu.
Þegar Aðalrikur kom
fyrir Skeggja, þá brá
hann öxi undan skikkju,
og hjó í höfuð honum,
svo öxin sökk, og mælti
við: „Svá kamn eg járn
bera.“ Aðalrikur hljóp
þegar til dyra fram. En
Böðvar Barkarson hafði
staðið fyrir framan hurð-
ina og lauk aftur eftir
honum, er hann hljóp ÚL
Aðairíkur hljóp í fjall
upp og svo vestur heiði.
Þá mælti Oddi Þorgiisson:
„Þetta er illur atburður."
Skeggi svarar: „Eigi
f jarri því, sem þér
mynduð vilja.“ Og er
eigi getið fleiri orða
hans, og varð það þegar
að vigi.
Skeggi var þingmaður
Þórðar Gilssonar og
Sturlu sonar hans, og
vinur þeirra, tók því
Sturla eftirmálið og
kvað slíkt illa að vera,
að flugumenn hljópu i
höfuð mönnum. Síðar
keypti Sturla Hvamm af
Böðvari Barkarsyni, og
bjó þar til elli, og er við
hann kenndur og nefnd-
ur Hvamm-Sturla.
EN FRÁSÖGN STURLU
SÖGU AF GILDINU í
Hvammi, haustið 1148, er
sérstæð og óljós, enda er
hér söguefni í máli, ein-
stætt og fráhverft hugs-
unarhætti sagnaritara 13.
aldar. Frásögninni svipar
um fátt eða ekkert til
hinna gildisfrásagnanna.
Hvammsgildið er haldið
um haust og virðist ekk-
ert eiga skyit við trúar-
legar athafnir. Að visu er
það haldið á Mattheus-
armessu, 21. september,
en sú messa virðist ekki
hafa haft neina sérstaka
þýðingu á Islandi. En þó
eru tengdar henni forn
minni á Suðurlandi, og
eru þau einmitt i sam-
bandi við f járhirðingu,
því þá átti að hætta að
mjólka fráfærur.
Gildið var haldið milli
tíða, og ekki er getið
neinna drykkjusiða í
sambóindi við það né
minna, líkt og venja var í
gi'ldum á miðöldum. Oddi
Þorgilsson situr öndvegi,
likt og höfðingi í hirð
sinni. í sambandi við at-
vik og atburði sögunnar,
er ýmislegt að athuga.
Skal nú að þvi vikið.
Tvennt er í orðalagi
sögunnar, er bendir til
ákveðins uppruna og
ætlunar. En það eru orð-
in „kynnisleið" og „sam-
kvámumál". Orðið
kynnisleið er ekki al-
gengt, og er það lagt út
af textaskýrendum, heim-
sókn. En sennilegra er,
að það sé ekki nægileg
skýring. Orðið mun
merkja hér, yfirreið eða
kynnisferð. Oddi Þorgils-
son, hinn verðandi höfð-
ingi og goði, er á leið um
riki sitt, er að kynna sér
mál manna, ástand í
búskap bændanna og
undirbúa nýja skipun
mála að sunnienzkri fyr-
irmynd.
Orðið samkvámumál er
kunnugt úr fornum heim-
ildum i sambandi við
fundi bænda um hrepps-
mál. 1 Grágás segir svo:
„Samkvámur skulu

1P, LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 10. september 1972