Lesbók Morgunblaðsins - 30.12.1973, Blaðsíða 9

stór basaltdrangur í afkáralegri
mannsmynd — steingjörði risinn i
Mjófirði, sem varðað steini fyr-
ir það, að geislar morgunsólarinn-
ar hæfðu hann áður en hann náði
heim f helli sinn, en þá óttaðist
hann mest og ekki að ástæðu-
lausu. Eða þá bjargið mikla, hátt
uppi f snævi þöktum f jöllum Snæ-
fjallastrandar, þar sem ungur
félagi Sumarliða Brandssonar,
Jón Kristjánsson, fann afdrep um
stundarsakir i manndrápshríð
hræðilega desembernótt 1920.
Nokkrum augnablikum áður
hafði Jón séð Sumarliða og hest-
inn með póstpokana á bakinu,
hverfa f skafli, sem lét undan fót
um þeirra, og hrapa til dauða nið-
ur þverhnípið og ofan á kletta-
ströndina fyrir neðan. Á ógleym-
anlegum degi kom ég á þennan
hræðilega stað. Guðmundur, son-
ur Helga, fylgdi mér. Þegar við
gægðumst fyrir brúnina á staðn-
umfþar sem þetta voðalega slys
bar að höndum, sáum við örn
langt fyrir neðan okkur, er sveif
þöndum vængjum meðfram
klettaveggjunum.
Slysið í Snæfjöllum einstök
saga í sinni röð, gefur okkur til
kynna, hvílfk hætta vofði yfir
fólkinu f þessum afskekktu
byggðum fyrir hálfri öld. En það
tók lífinu með undraverðri ró,
gekk á hólm við hætturnar, án
tillits til Iauna. Margir nútíma-
menn, sem lifa þægilegu lífi, eru
farnir að gera sér grein fyrir þvf
ótrúlega, að þeir eru ekki eins
ánægðir og feður þeirra og mæð-
ur, er bjuggu við kröpp kjör og
nutu lítilla þæginda.
Guðrún er fædd í Æðey. EJinnig
afi hennar, sem átti þar heim alla
sína ævi. Þegar hann dó rak ekkja
hans þar búskap ásamt þrem
yngstu börnum þeirra. Sumarliði
Brandsson var vinnumaður hjá
henni í fjögur ár, til 1908. Og
þegar hann fluttist í burt, gaf hún
honum bezta hestinn sinn, Sörla, í
þakklætissk.vni fyrir góða og
langa þjónustu. Sumarliði varð
póstur á leiðinni frá Isafirði til
Hesteyrar 1920. Það var Sörli,
sem fórst með honum hina örlaga-
ríku desembernótt.
Guðrún var ávallt hjálparhella
okkar allra og ekki fór ég var-
hluta af því. Hún þvoði fötin okk
ar, matreiddi fyrirokkur hlúði að
okkur, ef við urðum lasnir eða
meiddum okkur og hvað, sem að
höndum bar. Sama mátti segja
um fjölskyldu Helga, ég lærði
eitthvað af öllum. Það skipti ekki
heldur öllu máli, þó að við gætum
Fagranesið við bryggju f Æðey
varla skipzt á orðum. Stundum
fórum við í leiðangur til megin-
landsins og komum ekki alltaf
heim fyrr en að morgni næsta
dags. Og alltaf var Guðrún tilbúin
með mat og drykk handa okkur.
Ég mun ávallt minnast hennar
fyrir glaðalund og fórnfýsi.
Frá því Helgi fór að búa f Æðey
1961 hefur æðarvarpið farið
vaxandi. Æðurin fer venjulega að
verpa snemmaí maí. Algengast er,
að fimm egg séu í hreiðri, en pau
geta orðið allt upp í átta. Kven-
fuglinn fóðrar innan holu fyrir
fyrstu þrjú eggin og hylur þau
með grasi, er hann fer frá þeim,
til að fela þau fyrir ræningjum,
eins og veiðibjöllu og hrafni. Eft-
ir að fjórða egginu hefur verið
verpt, fer fuglinn að liggja stöð-
ugt á, og það er á þessu stigi, sem
kollan reytir firður af brjósti sér
til þess að fóðra hreiðrið betur. í
fyllingu tímans er dúninn tfndur
og hreinsaður vandlega. Æðurin
liggur sem fastast á eggjunum
þennan tíma, yfirgefur þau helzt
ekki nema hún verði fyrir ónæði
eða mæti styggð. Karlfuglinn er
oft nálægur hreiðrinu framan af
varptímanum, en síðan yfirgefur
hann allt og heldur út á sjóinn og
skiptir sér ekkert af uppeldi ung-
anna. Varptiminn varir einn mán-
uð. Jafnskjótt og ungarnir eru
skriðnir úr egginu og orðnir þurr-
ir, fer móðirnin með þá út á
sjóinn.
Stundum finnast einstæðir ung-
ar, sem bersýnilega hafa verið
yfirgefnir af möðurinni vegna
þess, að hún hefur mætt styggð
eða þá af annari ástæðu. Til allrar-
hamingju vill svo vel til, að æðar-
f uglar eru oftast nær góðir fóstur-
foreldrar. Oft gef ég því gætur,
að vakað var yfir stórum unga-
hópi af einum eðatveim fullvaxta
fuglum. En það væri misráðið að
reyna að koma f lækingsunga f yrir
hjá æðarkollu sem lægi enn á
eggjum. Svo sterk er eðlishvöt
móðurfuglsins að fylgja ungan-
um, sem kominn er úr egginu, að
það mundi leiða til þess, að hún
hyrfi frá sínum eigin eggjum og
fylgdi fósturbarninu. Samt sem
áður er vel mögulegt að bæta við
afkvæmin öðrum ungum af svip-
aðri stærð með góðum árangri.
Æðurinn mundi verða öllum
börnunum góð. Unga af annarri
stærð ræki hún sennilega í burtu.
En oft hef ég komizt að raun urn
það, að lögmál náttúrunnar eru
engan veginn eins ströng og menn
almennt halda. Eftirfarandi at-
vik, sem Helgi skýrir mér frá
styður það.
í desember 1969 skrifar hann
mér á þessa leið: „Ég verð að
segja þér frá skrýtnu atviki, sem
kom hér fyrir í fyrra. Þegar að-
eins fáar æðarkollur voru eftir á
eynni, fundum við einsamlan,
blautan unga á einu hreiðrinu.
Það var farið með hann heim og
hann þurrkaður. Daginn eftir var
farið með hann á sjóinn til æðar-
kollu með fjöra unga á líkum
aldri. Kollan vildi ekki vera móðir
hans og var vond við hann. En
önnur æðarkolla með einn unga,
um það bil einum mánuði eldri en
sá litli, tók hann að sér og var
mjög annt um hann. Þau voru
alltaf á sjónum rétt fyrir framan
bæinn. Mánuði seinna varð ung-
inn veikur — og dó. í nokkra daga
var kollan á ströndinni hjá hon-
um, meðan hann var að tærast
upp. En hennar eigin ungi, sá
Framhald á bls. 23.
Hannes Pétursson
Hugsað
til eins meistara
SySri-Hóll heitir bær á
Skagaströnd. Hann stendur
lágt í vesturhlíS fjalls næst
utan Laxár og rétt þar hjá
sem hún er brúuS á þjóS-
brautinni. ÞaSan beygir veg-
urinn áfram út ströndina fyrir
neSan HöskuldsstaSi, fornan
kirkjustaS.
Um Skagaströnd dreifa sér
hvít bændabýli; sum standa
viS sjó fram, sum viS hlíSa-
rætur, og á sumardegi
skreyta þessa norSursveit
fagurgrænar nýræktir. Upplit
hennar er meira en litiS
breytt frá því fyrrum, þegar
torfhúsin grúfSu sig hér og
þar niSur á þurrum stöSum
og ekkert vinnuvélarhljóS
hafSi nokkru sinni smogiS
gegnum loftiS.
Skagaströnd er ekki breiS
byggS milli fjalls og fjöru. Og
ekki er fjallaröSin norSureftir
há eSa svipmikil, en skjólleg.
Þó er tign yfir Spákonufells-
borg. Úti fyrir liggur hinn
stóri sjór Húnaflóans allt
vestur á Strandir. Á flóanum
rýkur oft grá alda, og stund-
um dikar löSriS á land eins og
HreggviSur komst aS orSi,
skáld á Kaldrana á Skaga. Og
í þessari sveit jagar vetrar-
hriöin oft á húsum manna.
En þeir dagar koma líka, aS
hvítalogn er um Húnaflóa, en
himinn og sjór, nesin og
víSur fjallahringurinn skipta á
milli sín meS listarinnar
nákvæmni öllum blæbrigSum
bláa litarins.
SySri-Hóll á Skagaströnd
er vinalegur bóndabær. Þar
er hvítt íveruhús undir græn-
máluSu þaki, en út og upp í
túni er trjáreitur. Laxá fellur
í fyrir neSan í allmiklu kletta-
gljúfri og á þá stutt ófariS til
sjávar.
Á SySra-Hóli bjó lengi einn
meistari sem nú hefur hvílt
áratug í sinni kæru hún-
vetnsku mold aS Höskulds-
staSarkirkju. Þar var hann
lagSur í gröf, þegar hann
hafSi fjögur ár um sjötugt.
Þessi meistari er Magnús
Björnsson, sem jafnan
kenndi sig við bæ sinn og
föSurhús, SySra-Hól. Eftir
hann birtust þrjár bækur á
árunum 1957—66, sem allar
geyma sagnamál hans, og þó
eru þau viSar niSur komin í
þáttasöfnum, þannig aS
heildarsafn verka hans er enn
ekki til.
Magnús Björnsson var
mikilhæfur rithöfundur, tók
langt fram mjög mörgum
þeirra sem bera þann titil í
símaskrá eSa annars staSar
fyrir augum borgaranna.
Hann skrifaSi ekki montstil,
en fór með tunguna eins og
sá einn gerir sem nemur hana
meS hlust sálar sinnar, hvert
orS og setningarlag, stíll hans
er aldrei tilfyndni pennans
sem hann ritar meS.
Ýmis efnisföng Magnúsar á
SySra-Hóli (og einnig sitt-
hvaS í orSafari) er sótt í hina
miklu óprentuSu króníku
Gísla KonráSssonar, Hún-
vetningasögu, sem aftur
framan til er runnin frá
Espólin. En Magnús beitir
þeirri forníslenzku aSferS aS
smiSa úr sögum annarra
manna nýjar sögur meS þvi
aS velja, hafna, stíla upp á
nýtt og bæta viS frá sjálfum
sér efni sem hann hafSi haft
fyrir aS safna úr munnlegri
geymd eSa heimildaritum.
Hann fylgir aSferS Snorra,
hann er Snorri aS rita um
næstliSnar kynslóSir í Húna-
þingi! Hinnar háu rökvísi
mikillar sögu þarf ekki viS,
þarna er alþýSan, lifir sínu
innansveitarlifi. „HúsiS"
hefur veriS lækkaS um
nokkrar hæSir, en eigindir
þess, þ.e. frásögulistarinnar,
eru hinar sömu — og
íslenzkan dunar.
Sumir þjóSlegir söguþættir
eru þannig til komnir, aS
höfundarnir skáka prentuS-
um æviþáttum (eSa ævisög-
um) „örlaga-fólks" á skrif-
borSiS fyrir framan sig og
sjóSa nýja örlagasögu upp úr
þeirri gömlu án nokkurrar
sjálfstæSrar efnisöflunar.
Þess ( stað búa þeir til alls
konar sálarlífslýsingar og
veður, að öllum jafnaði ofsa-
veður, og auka þessu inn í
gömlu örlagasöguna. Slikir
uppsoðningar hafa að
sjálfsögðu ekkert nýtt fróS-
leiksgildi, en eru eins konar
sirkus-skemmtun úr horfnu
þjóðlífi. Höfundar þeirra fá
yfirleitt mikiS hrós og eru
hvattir til „að halda áfram á
sömu braut".
Söguþættir Magnúsar á
Syðra-Hóli (og ýmissa ann-
arra höfunda, þótt hér séu
ótaldir) eru ekki á þessa lund.
Þeir eru átthagafræði og
sagnaskemmtun í einu. Hann
fellir saman viS ritaðar heim-
ildir nýtt efni sem hvergi ertil
skrásett og smíðaS er úr hrá-
viði munnmæla sem hann
hefur lagt á sig aS safna. Fyrir
því hafa þættir hans marg-
háttað gildi: persónusögulegt
heimildagildi um fólk á sögu-
stöðvunum, staðfræðilegt
gildi, málfarslegt gildi, sprott-
ið af notkun tungunnar i sér-
stökum landshluta, og
skemmtigildi sem vaxið er af
frásöguefninu, hversu það er
sett fram. í fáum orðum: rit
Magnúsar á Syðra-Hóli
geyma þjóðleg fræSi sem rísa
undir nafni.
í sumar, þegar ég fór um
Skagaströnd í þeim einu er-
indagerðum að horfa heim til
föðurtúna Magnúsar Björns-
sonar, þá var verið að smíða
nýja og stóra brú yfir Laxá
neðan Syðra-Hóls. Hvítur
timburuppslátturinn var til-
sýndar eins og rislegt vira-
virki þanið yfir árgljúfrið.
Skammt frá sást bregða fyrir
mönnum meS rauSa vinnu-
hjálma, hermönnum þeirrar
verklegu endurreisnar sem
farið hefur eldi um allar
landsins byggðir. Og geðs-
legri hermannahjálma gat ég
ekki hugsað mér. Þótt rauSir
væru, hafði ekki fallið á þá
svo mikið sem einn blóð-
dropi, rauði liturinn virtist
vera kominn úr hinni stóru
málningardollu morgunsólar-
innar.
Já, þei.r voru að smiða
steinbrú yfir Laxá. En nú var
enginn Magnús lengur á
Syðra-Hóli sem fylgdist með
því verki úr túni sinu. Það var
leitt, því hann var mikill brú-
arsmiSur. AS visu brúaSi
hann aldrei nein straumvötn,
en móðu sem gefur þeim ekki
eftir: móðu tímans. Hún hef-
ur oft veriö brúuð og á mörg-
um stöðum. Magnús brúaÖi
hana þarna á ströndinni við
austanverðan flóann og i
dalabyggðunum hið næsta.
í nóvember 1 973