Lesbók Morgunblaðsins - 04.08.1974, Síða 6

Hvað er bak viS myrkur
lokaðra augna? HafiS þiS
nokkurn tíma hugleitt þessa
dularfullu ráSgátu. Árum
saman hefur hún hvílt á mér
eins og skuggi. En svariS er
jafn fjarri og þegar ég spurSi í
fyrsta sinn. Einn mollulegan
ágústmorgun var ég á sigl-
ingu meSfram strönd SuSur-
Frakklands. ÞaS blakti ekki
hár á höfSi en blá og rök þoka
hvfldi yfir sjó og landi, svo
hvít kalksteinshúsin á strönd-
inni runnu saman viS vínviS-
inn og klettabeltin. Ég
bankaSi á dyrnar á herbergi
kokksins til aS vekja hann til
vinnu. Enginn svaraSi. Þá
lukti ég upp dyrunum og
skyggndist um herbergiS.
MaSurinn svaf sætt og rótt.
Ég virti fyrir mér þetta
þelbrúna andlit sem enn
hvfldi í ró hinnar suSrænu
nætur á hvftum svæflinum.
Yfir þessari ásjónu rfkti friSur
og mildi, sem kom mér dálftiS
annarlega fyrir sjónir, sem
þekkti hana gráa og úrilla í
vinnunni. Ég ætlaSi varla aS
tfma aS spilla ró þessarar
stundar til erils hins langa
dags. En loks ýtti ég viS sof-
andi manninum. Hann bærSi
ekki á sér. Þá greip ég um
hönd hans og ætlaSi aS hrista
hana til. Ég rak upp óp.
Líkaminn var fskaldur. MaS-
urinn vardáinn.
II
Sorg og gleði heita tvær
uppsprettur Iffsins. Ef sál þfn
fyllist svartri og kaldri sorg,
er fyllir út allan skynflötinn,
birtist þér loks birta gleðinnar
sem breytir myrkrinu f Ijós og
skugga sömu sólar. Ef sál þfn
flæSir bjartri og heitri gleSi,
er flóir yfir bakka vitundar-
innar, seytlar loks til þfn
sorgin eins og svalandi lind,
sem breytir rótinu í kyrt og
tært vatn. Þess vegna er
aSeins til ein gleSi og hún
heitir sorg og ein sorg og hún
heitir gleði.
III
Vinur minn hefur aldrei
brugðizt mér. Þegar ég er
hryggur, þylur hann mér
ævintýr. Hann segir mér frá
horfnum guðum og gleymd-
um kóngum. Hann fylgir mér
um týnd menningarlönd, sem
orSin eru að kapitula f sögu.
Hann sýnir mér blóm og fugla
og Iftil lömb. Hann leiðir mig
um strendur um sólarlag og
upp til fjalla við sólarupprás.
Hann bendir mér á tungliS og
vfsar mér til stjarna. Hann
segir mér af elskendum, sem
skildu og sáust aldrei aftur og
ástvinum, sem fundust og
kvöddust aldrei sfSan. Ævin-
týri vinar mfns fylgja mér um
daga. Ævintýri vinar mfns
kveða mig f svefn. Vinur
minn heitir Franz Schubert
og mun ekki deyja.
IV
i" kom á dögunum f
gamalt og vingjarnlegt hús
hér f bæ. Ég þekkti fólkið Iftið
en var vel tekið. Þegar ég
hafði dvalið þarna nokkra
stund, brá ég mér á klósettið.
ÞaS var mjög Iftið eins og í
flestum þessum hjartahreinu
húsum f gamla bænum. En á
snaga við dyrastafinn hékk
Iftil bók í hæfilega löngu
bandi, svo hægt væri að lesa
hana á setum sfnum. Ég
opnaði hana. Bókin um veg-
inn var félagi minn á þessum
síðasta og bezta griðastað
heimilsins. Og nú fer ég
aldrei svo á klósettið að ég
haf ekki Bókina um veginn
með mér og lesi f henni
nokkrar Ifnur.
V
„En minna væri " um
náungakærleika en meira af
hreinu þeli, væri heimurinn
betri". „Siðferðilega
þroskaður maður hugsar ekki
siðferðilegar hugsanir". Svo
kennir Lao tze. Langar bækur
eru vondar bækur, stuttar
bækur eru sumar góSar bæk-
ur. í þessum tveimur'setning-
ur fjallar hinn austræni spek-
ingur um dýpsta inntak sið-
fræSinnar. Vestrænn
hugsuður myndi rökstySja
sömu skoðun í stórri bók
fullri af löngum orðum. Og
enginn myndi skilja bókina.
VI
Nixon býr í stórri höll og
stjórnar þaðan gangi verald-
ar. Þegar hann sezt f helgan
stein flyzt hann f aðra höll.
Og þegar hann deyr fer út-
„MINNINGAR-
BRJEF UM
ÞÚSUND ÁRA
BYGGINGU
ÍSLANDS"
för hans fram á kostnað rfkis-
ins meS lúSrablæstri og her
mannakveðjum. En jörSin
mun ganga sinn gang.
Gandhi lifSi f litlum kofa og
reyndi aS stjórna sjálfum sér.
Þegar hann dó, átti hann eina
skó, eina bók ein gleraugu.
Hann var brenndur á hljóSu
torgi. En þann dag stanzaSi
jörSin eitt andartak.
VII
Mér finnst ég hafa villzt f
sögunni. Ég erekki fslending-
ur á þjóðhátfðarári. Ég er
danskur leppur á þjóSfundi
1851 og er aS dást að dýrð
hermanna hans hátignar
marséra á Lækjargötu.
VIII
Einn morgun snemma gekk
ég upp á Valhúsahæð. ÞaSan I
horfSi ég yfir sofandi borgina. I
Ég horfði lengi-lengi, þar til
ég varð borgin og borgin varð
ég. Þá rúilaði ég upp mynd
borgarinnar eins og gardfnu,
stakk henni f vasann og hvarf
til anna minna.
IX
í nótt var ég aS lesa um
galdrafár miðalda. Mig hryllti
við. Ég sá galdrakver frá
þessari öld f bókahillu hjá
vinkonu minni um daginn.
Hugur minn reikaði frá þessu
múgæði til krossferða og
nazismans. Þá leiftraSi um
vitund mfna hræðilegur grun-
ur. Getur ÞAÐ verið? Er þaS
hugsanlegt aS þær hræringar
sem ég hefi sungiS lof og
dýrS séu upphaf næstu múg-
vitfirringar er mun skelfa
mannkynið? Hvað eru menn
að hafast að í hornum og
skúmaskotum? Syngja seiS,
rista rúnir? HvaSa dularfulli
þytur er í loftinu? Hvaða
braut erum við að ganga?
Efinn er guðsgjöf. En hann er
miskunnarlausari en dauð-
inn.
X
Það er gaman að horfa á
tunglið. Það hefur lýst mann-
kyninu frá þvf í árdaga. Aldrei
hefur þaS brugSizt einmanna
sæfara né svikiS eirðarlausa
elskendur. Mannkynið hefur
Ifka þakkaS fyrir sig. ÞaS gef-
ur þvf járnarusl. Það er kallað
MENNING.
Á þjóöhátlSinni 1974 var gefiB út
„Minningarbrjef um þúsund ára •
byggingu Islands". Þetta „brjéf."
mundi á vorum dögum heyra undir
plakatalist og var teiknarinn Bene-
dikt Gröndal, skáld. Minningarbréfið
var talið hi8 mesta snilldarverk,
enda er það nostursamlega unnið og
a8 sjálfsögSu alveg I anda þeirrar
tlzku, sem þá ríkti. Bréf þetta er
nokkuS vlSa til á Islenzkum heimil-
um og vegna aldurs og uppruna þó
nokkuS verSmœtt. í bók Brynleifs
Tobiassonar um þjóShátiSina 1874,
er lýsing á brófinu; einnig lýsing
Gröndals sjálfs á tilurS þess:
Á myndinni er sýnd steinbygging
me8 hvelfdu hliSi og tveimur súlum.
Á þeim eru nöfn 32 helztu landnáms-
manna, en efst á hverri súlu stendur
skál, er þrtr laufgaSir kvistir spretta
upp úr, og eru á laufunum mörkuS
nöfn ýmissa Islenzkra merkismanna
a8 fomu og nýju. Inn um hliSiS sést
fjallkonan sitjandi á jökli, og fyrir
ne8an hana er uppdráttur islands,
umgirtur af landvættum inna
fjögurra fjórSunga, en upp yfir er
Grænland markaS öSrum megin og
Vinland hinum megin, til minningar
um þa8, a8 fslendingar fundu
Amerfku fyrstir manna; neSst á
myndinni sóst fsland i landsýn me8
fjöllum og hamrabeltum, fossum og
jöklum fyrir miSjunni, skfnandi geisl-
um upprennandi sólar og Heklu og
Geysi, slnu til hvorrar handar
Vertu okkar foma Frón,
faldiB jökli ár og sf8,
æ hin sama undursjón
eins og fyrst á landnámstfS.
Gröndal segir f minningum sfnum
frá þjóShátfSarmynd sinni á þessa
leiB:
„ÁriS fyrir þjóShátlSina fór mér aS
detta ýmislegt f hug, hvort ég mundi
ekki geta teiknaB eitthvaS þar a8
lútandi, a8 gamni mfnu, og var ég a8
þessu fikti frá þvf f August og
þangaS til seint f December, þá hafBi
ég fengiS út uppkastiS, sem mér þó
ekki IfkaSi. Ég lét samt setja það f
umgjörð og ánafnaði MagSalenu
litlu þa8 f tannfé. Ég fór þá þegar a8
búa til a8ra mynd, nokkuB öBruvfsi,
og var kominn langt meS hana. En
mér datt alls ekki f hug a8 reyna til
a8 gefa hana út. Þá kom Tryggvi til
mfn einn dag og sá þetta hjá mér og
spurSi mig hvort ég vildi selja mynd-
ina, svo hann gæti gofið hana út, en
ég var fús á þa8 strax, og gaf Tryggvi
mór 50 dali (100 krónuö fyrir.
AnnaS hefi ég ekki fengiS fyrir þjó8-
hátfSarmyndina. Ég hafSi haft tölu-
vert ómak me8 hana, en ég taldi þa8
ekki eftir mér, þvf ég gerSi þetta mér
til skemmtunar, en ekki f neinu öSru
skyni. Frummyndin, sem Tryggvi
fékk, var me8 litum, bæ8i gulli og
silfri, en hún var miklu stærri en sú
prentaSa mynd er, og hefSi raunar
orSiS óhandhægari [Tryggvi vildi
láta hina rfku kaupmenn. Ásgeir og
Hjálmar, taka þátt f kostnaBinum.
Hinn fyrri mun hafa skorazt undan
þvf, en Hjálmar tjáSi sig fúsan til a8
efla þetta fagra fyrirtæki, og vildi
gefa til þess 10 dali, en Tryggvi þáSí
ekki, svo hann var einn um þetta].
Fyrri hluti ársins 1874 gekk til a8
hreinteikna myndina, sem ég gerSi
frá 8. Marts til 1. Aprfl, en sfSan var
hún teiknuS á stein og prentuS, og
varS ég alltaf a8 vera þar f og me8.
Skýringuna vi8 myndina ritaSi ég á
fslenzku, dönsku og þýzku fyrir ekk-
ert; en SigurSur Jónasson (eldri),
sem sneri henni á ensku, tók 8 dali
(16 kr.) fyrir þessu fáu blö8, og var
þa8 a8 tiltölu töluvert meira en ég
hafSi fengiS fyrir sjálfa myndina. A8
gefa myndina út hafBi kostaS 600
dali, en þeir sögSu þa8 mundi kosta
helmingi meira, ef litirnir hefSu veriS
hafBir. Hinn 13da júnf var myndin
alprentuS. [Mór hefir or8i8 þaS á a8
gleyma Brynjólfi Sveinssyni, sem var
miklu merkilegri maSur en margir
hverir, sem á myndinni standa. i
skýringunum er sú ritvilla, a8 Jón
Vfdalfn er talinn Hólabiskup, og ekki
sá SigurBur Jónasson þaS heldur, þó
hann sneri ritgerSinniá ensku]."
Þa8 var einnig Gröndal, sem
skrautritaSi heillaóskirnar til fslands
1874, bæSi frá háskólanum f Khöfn
og norræna fornfræSafálaginu.
Gröndal segir, a8 Danir hafi engar
heillaóskir ætlaS a8 senda, en þegar
þeir sáu, a8 Svfar og IMorSmenn
gerSu þaS (þ.e. virtu okkur viSlits),
hafi þeim þótt sæmra a8 gera þa8,
en þá hafi raunar veriS komiS f
eindaga. Var þá Gröndal beSinn a8
skrautrita fyrrnefnd ávörp, en hann
mátti hafa sig allan vi8, þvf a8
tfminn var orBinn svo naumur. —
Segir skáldiS, a8 flestar sam-
fagnaSaróskirnar, sem komiS hafi til
fslands þjóShátfSaráriS, hafi veriS
skrautritaSar og „bundnar f flöjel og
fegurS," en a8 þeim hafi veriS fleygt
á gólfiS og undir borSin f stiftsbóka-
safninu. Þa8 var Tryggvi Gunnars-
son, sfSar bankastjóri, sem gaf þjó8-
hátfSarmynd Gröndals út.