Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1974, Qupperneq 21

StaSur ( GrunnavFk.
sveina sina í steytings roki og tók
barning. Ég horfði á hann leggja
af stað og reri prestur á tvær árar
í austurrúmi. Eg man hve árarnar
svignuðu eins og fjaðrir, er hann
seig á þær, en skektunni hnykkti
áfram við hvert áratog fyrir þess-
um rólegu tröllatökum. Ég hefi
aldrei séð eins fallega og
karlmannlega róið. Hann minnti
mig á fornsagnapersónu,
viking. Þannig mundi þessi
maður prest þeirra Mjófiróinga.
Ég hygg að i þessu ljósi sjái
margur hinn ódeiga prest á þess-
um árum. Þetta og annað varð til
þess að gera hann að þjóðsagna-
persónu í lifanda lífi.
Eigi undi sr. Jónmundur lengi
eystra og sótti því um Staðar-
prestakall í Grunnavík, sem hann
fékk veitingu fyrir vorið 1918.
Þetta var mjög kalt vor eftir
frostaveturinn mikla.
Hann segir sjálfur svo frá komu
sinni í nýja prestakallið:
„Vorið 1918 blasti hún við mér í
fyrsta sinni víkin, sem nú hefir
verið heimkynni mitt í blíðu og
striðu þriðjung aldar. — Víkin
sem nú er mér svo kær, að ég get
naumast hugsað til þess að yfir-
gefa hana i fullu fjöri...“
Er sr. Jónmundur kom að Stað,
voru hús öll illa farin nema
kirkjan en um sumarið 1918 hófst
hann þegar handa um byggingu
nýs ibúðarhúss.
Tveim árum síðar brann
bærinn og var heimafólki naum-
lega bjargað úr brunanum. Kól
konu hans nokkuð, þar eð norðan
snjókoma var með hörkufrosti.
Sr. Jónmundur hafði brugðið sér
gangandi til Unaðsdals er hann
þjónaði um þessar mundir, til
þess að jarðsetja þá er fórust í
leitinni að Sumarliða pósti.
Þá um vorið, er klaki var úr
jörðu, var hafizt handa um bygg-
ingu steinhúss þess er enn
stendur á Stað.
Eins og áður er sagt var sr.
Jónmundur mikill starfsmaður og
æði stórtækur til allra verka, er
hann tók sér fyrir hendur eins og
bygging ibúðarhússins hér á Stað
ber með sér.
Þegar á fyrstu árum hans hér á
Stað, hlóðust mörg trúnaðarstörf
fyrir sveitina og héraðið. Hann
var um langt skeið i hreppsnefnd
og oddviti, skólanefndarmaður og
sat i sýslunefnd i áratugi og
mörgum öðrum trúnaðarstörfum
gegndi hann. Hann var kennari
um skeið fyrr á árum.
1 öllum þessum störfum bar
hann hag sveitar sinnar rnjög
fyrir brjósti og reyndist traustur
og fyrirhyggjusamur sveitar-
stjórnarmaður i hvívetna.
Auk annarra starfa stjórnaði
hann ýmsum meiriháttar mann-
virkjagerðum hins opinbera, var
m.a. verkstjóri við lagningu vega,
brúarbyggingu og hafnarbygg-
ingu fyrr á árum, — er enn bera
stórhag hans og framfaravilja
merki og munu gera um ókomna
tima.
Prestsstörf sin rækti sr. Jón-
mundur af kostgæfni. Hann vand-
aði jafnan ræður sínar, skreytti
þær gjarnan fögrum versum.
Mátti heita að sumar ræður hans
væru i bundnu máli, þvi að eins
og áður er sagt var hann allhag-
mæltur og lét stundum fjúka i
kviðlingum i gamni og alvöru.
Uppáhaldssálmarnir voru oftast
sungnir við messu. „A hendur fel
þú honum“ og „Góður engill Guðs
oss leiðir, gegnum jarðneskt böl
og stríð.“
Sr.'Jónmundur var einlægur trú-
maður, sem efaðist aldrei um
handleiðslu almáttugs Guðs.
Hann vissi að hér við hið yzta haf
myndi hann verða leiddur af
Guðs heilagri hönd. Lífið hafði
eigi ailtaf leikið hann mjúkum
höndum og kaldir stormar höfðu
fyrr á árum leikið um hann.
Margt var líkt með honum og
sálmaskáldinu sr. Hallgrimi.
Hann varð hart úti eins ogskáldið
á fyrstu prestsskaparárum sínum,
hann missti dætur sínar á barns-
aldri, hann stóð yfir heimili sínu
eyddu af eldi. Báðir áttu við-
kvæma sál. Þess vegna held ég að
þetta erindi sr. Hallgrims eigi hér
vel við er skáldið orti er hann stóð
á brunarústum heimilis sins.
„Guð er minn Guð, þó geysi nauð
og gangi þaninn yfir
Syrgja skal spart þó
missta eg margt
máttugur herrann lifir
Af hjarta nú og hreinni trú
til hans skal ég nú venda.
Nafn Drottins sætt fær
bölió bætt
Blessað sé það án enda.“
Ég hygg að þetta vers sálma-
skáldsins mikla segi mikið um
lífsafstöðu sr. Jónmundar til Guðs
kristni. Hann efaðist aldrei um
hjálp Guós út úr vandamálum
lífsins né um kjarna kristinnar
trúar, að maðurinn finni Guð
fyrir trú og eignist eilifa sálu-
hjálp. Hann var sér einnig með-
vitandi að maðurinn er sekur
gagnvart Guði og þarfnast fyrir-
gefningar Guðs náðar i Jesú
Kristi.
Lotningin og einlægt Guðstraust
einkenndi trúarafstöðu hans og
kennimennsku. Hann byrjar eitt
kvæða sinna á þessa leið:
„Nú lýt ég mínu höfði — minn
dómari er Drottinn."
Þessa trú fór hann aldrei leynt
með og harmaði jafnan þær nýju
blikur er á lofti voru í kenningu
kirkjunnar, þar sem reynt er að
tilreiða og haga kristindómnum
eftir geðþótta þess er á hiýðir.
Hann lét sér oft þessi orð um
munn farai eigin áheyrn: „Það er
Guð sem á að móta þig, en þú ekki
hann.“
Þetta var sá trúartónn er hljóm-
aði úr hörpu hans í ræðu og riti,
bundnu og óbundnu máli, um
hálfrar aldar prestsskapartíð
hans.
An Guðs hjálpar í Jesú Kristi
taldi hann lifið svo sára litils
virði.
A þessari hjálp þurfti hann að
halda. I erfiðleikum lifsins, á
hættulegum vetrarferðum sínum
um regin fjöll og firnindi Vest-
fjarða i erfiðasta prestakalli
landsins er hann taldi jafnan
prestakall sitt. Á öllum ferðum
sínum um þetta viðlenda presta-
kall, er hann fór án fylgdar,
hnekktist honum aldrei á, í fang-
brögðum sínum við noróan for-
áttu veður, og dimman norðan-
frerann, eins og hann getur
verstur orðið hér á Jökulfjörðum,
þótt að vísu skylli á stundum hurð
nærri hælum. Bjargaði þá oft
þrek hans og bænarhiti.
Oft gat hann þess hve mikinn
hauk hann hefði í horni á ferðum
sinum, þar sem Ragnheiður og
Tómas Guðmundsson voru, en að
Kjós kom hann oft þreyttur og
veðurbarinn eftir erfiðar göngur
sinar af Skorarheiði og naut þar
jafnan hvíldar og hressingar.
Sr. Jónmundur var bænarinnar
maður. Er hann kom að Stað árið
1918 lagói hann út af orðunum i
guðspjalli dagsins: „Biðjið i Jesú
nafni“-og i siðustu messu sinni
hér á þessum stað er var árið 1954
lagði hann út af sömu orðum.
Þetta er eins og ákall og hvatning
til samtiðarinnar um aó leita
Drottins í bæn og trú. Þann þátt
kristnilífsins sem svo mjög er
vanræktur í þjóðfélagi allsnægt-
anna í dag.
Þetta var einn sterkasti þáttur-
inn sem vér eigum i myndinni af
hinum mikla persónuleika og
trúarhetju.
En sterkastur er þó sá þáttur-
inn sem er maðurinn sjálfur.
Hvar sem sr. Jónmundur fór
vakti hann óskipta athygli manna.
Hann bar höfuð og herðar yfir
aðra menn. Rammur að afli og
kvikur í spori.
Það var eigi að undra þótt hin-
um heimskunna Svia Albert Eng-
ström og félögum hans þætti
mikið til hans koma er þeir heim-
sóttu sr. Jónmund að Barði
sumarið 1911. 1 hinni kunnu
ferðabók sinni „At Hacklefjall“,
tileinkar hann sr. Jónmundi einn
sk^mmtilegasta kaflann.
Þar lýsir Engström presti sem
risa á hæð, grannvöxnum, dökk-
um yfirlitum og siðar segir hann
eftir að þeir félagar höfðu notið í
ríkum mæli gestrisni hans og fé-
lagsskapar: „Eg sá að presturinn
á Barði var ekki neinn venjulegur
maður.“
Ég hygg að enginn hafi dregið
upp skýrari og þekktari mynd af
sr. Jónmundi en Engström. Þar
sem hann sá islenzkan sveitar-
prest er lifði lífi hins íslenzka
bónda þeirrar tíðar. Deildi höró-
um kjörum í bliðu og strióu með
sóknarbörnum sinum. Það er ein-
mitt þessi skýra og óafmáanlega
mynd sem vér eigum af prest-
Hugleiöing
um sorg
og gleöi
Framliald af bls. 15
félagslegar þjáningar okkar séu
ekki eins sannar og oft er látið i
veðri vaka; þvert á móti byggist
þjáningin mest á fúlmennsku og
hún eigi litið sem ekkert skylt við
þá þjáníngu sem kemur til
mannsins án milligöngu þjóð-
félagsins, eóa trúarlegra og póli-
tiskra ástríðna. En óháð þjáníng
er mannlegri í þeim skilningi að
hún er ómengað svar hins þjáða
við stundlegum skelli, sem ekki á
lángvarandi aðdraganda eða
neina sem fengu tima til að skipu-
leggja hann og krydda, ans hætt
er við þegar alls konar félög fara
að kaupa hlutabréf í einstaklingn-
um.
Ég er einmitt að hugsa mér að
þjáníng okkar komi kannski of
mikið til af lángþróuðu andrúms-
lofti borganna, hrolli sem hefur
orðið meir og minna þróaður í
skjóli kristni og skóla, en — það
sem öllu verra er — hrolli sem
síast inn i okkur frá fæðingu án
þess að við fáum tóm til að rækta
eðlilegar mótstöðubakteríur.
Slík þjáning (þjáning okkar á
nýöld) er neikvæð, að ég held.
Hún er sjálfur dauðinn, vegna
þess að hún skapar ekki neitt
nema sinn eigin hroll, allan tím-
ann upptekin af honum. Heil-
brigð þjáning lætur ekki svona.
Hún ætti að skapa, því hún er
hrein og æðrast ekki í hefðum,
nagar ekki hugann ans krabbi, en
læknar sjálfa sig í ró.
4
Það er víst engin ástæða til að
tala hátíðlega um jafn óhátiðlega
hluti sem fagurfræði og listir.
Þegar allt kemur til alls er skáld-
skapur ekkert nema dægradvöl,
blómstur sem sáldrað er af ærsl-
um hugans, þótt margir virðist
ekki gera sér þess grein, einmitt
fyrir hátiðlega virðingu fyrir and-
anum, sem aftur á móti er
fíflaður af hátíðlegum hefðum, og
þar fyrir snúa sér aó klagandi
söngvum, sem stundum er jafnvel
ætlað bæta heiminn, svo heimsku-
legt sem það nú er. En þeir munu
brátt falla í gleymsku. Þvi listin
inum ykkar og velunnara þó að í
öðru umhverfi sé, umhverfi sem
er og verður óafmáanlegur hluti
þeirrar myndar sem vér geymum
í minningunni.
Góðir Grunnvikingar og aðrir
kirkjugestir.
Vér erum stödd á hátíðarstundu
í kirkjunni ykkar gömlu hér að
Stað.
Undanfarið höfum vér Islend-
ingar minnst 11 alda sögu vorrar í
landi voru. Á þeirri löngu göngu
hafa skipst á skin og skúrir. Vér
stöndum í dag i þakkarskuld við
alla þáliðnu Islendinga, forfeóur
vora, er áttu sinn drýgsta þátt í að
berjast fyrir frelsi voru og sjálf-
stæði. Við þá er ruddu veginn til
bjartari og betri tima í sögu
þjóðarinnar og héldu á loft kyndli
menningar og kristni viðsvegar
um iand vort. Einn þeirra manna
var sr. Jónmundur Halldórsson.
Vér biðjum Guð að helga og
varðveita minninguna um hann
um ókomnar aldir.
Guð blessi Grunnavík, söfnuð-
inn hans fyrrverandi og landið
vort Island.
krefst frelsis sem er meir eða
minna afstætt og þjónar aldrei
nema fyrir nauðgun. Jafnvel
harmleikirnir eru dægradvöl,
enda eru þeir aldrei settir saman
af harmþrúngnu skapi. 1 mesta
lagi spegla þeir brot lifðra stunda
úr fjarska. Lífið sjálft er dægra-
dvöl og því er ekki annað ætlað.
Allt um það væri óhugsandi að
lífið ætlaði okkur að vera með-
vitað um hreyfíngar okkar, því
kvers konar líf væri það. Það
sækir fram til hins sólarmikla,
umbunandi miðbiks án getu né
ráðs til að standa á móti því; og
jafnvel þótt heiminum kynni að
verða kvolft þá yrði það ekki
vegna þess að maðurinn vildi það,
heidur fyrir það að honum er ekki
sjálfrátt. Það æðir fram ans fyrir
vilja dulinna afla, til hins hlýja og
bjarta, og jafnvel án vitundar
okkar um það, þótt menn reyni
stundum að bregða öðrum svip á
þessa dægradvöl, ans þeir
hugsuðu ekki í þann grun að lifið
kynni að hafa stefnu og sækja i
vissa átt. (Stjórnmálamenn haga
sér einatt ans þeir vissu kvað þeir
gerðu, þótt sagan segi þá blinda).
Þess vegna er það á misskilníngi
byggt þegar skáld leitast við að
dekkja sýn sina — og fyrirfram
ætla lífinu tragískt eða þolandi
innihald: sem byggist á tiskum
eða himspeki sem rembist við að
vera frumleg eða þá er lituð af
veórum kvers tima.
5
Maður verður að taka lífinu ans
það er. Lífið er ljótt. Lífið er
dýrlegt. Það fer algerlega eftir
ástandi manns kvernig manni
finnst það. Þegar allt kernur til
alls eru gleði og sorg afstæð fyrir-
brigði. Listin þarf ekki á þjáningu
að halda — né gleði — þótt gleðin
sé á einkvern hátt hið eina sem er
ómissandi listinni — og harmin-
um. Nema í þessu mysterii fer
mann að gruna eitt og annað veik-
um huga. Kvort ekki sé eittkvert
svið til á milli gleði og sorgar, sem
einnig er spunnið úr þráðum hug-
ans: eittkvert alfrelsi, eittkvað
nálægt því sem kalla mætti stund-
lausa visku? Hugsi maður sér til
dæmis manninn þar sem hann er
orðinn lángtum þróaðri en við —
en á það verður maðurinn að hafa
dirfð til að trúa, nema hann gefist
þegar upp á sér — þá er í slíku lífi
ekki hægt að hugsa sér neina
sorg, þótt manni sé gjarnt að