Lesbók Morgunblaðsins - 18.05.1975, Blaðsíða 6

Lesbók Morgunblaðsins - 18.05.1975, Blaðsíða 6
Grimsstaðir eru alkunnir við- komustaður ferðamanna og þar var ferja á Jökulsá á Fjöilum áður en brúin var byggð. Jökulsá er eitt af mestu stórvötnum landsins og hvergi vað á henni. Vestan árinnar var sæluhús þar sem ferðamenn gátu haldizt við ef áin var ekki ferjufær sem oft kom fyrir. i sæluhúsinu gisti Fjaila- Bensi á eínni af sínum mörgu eftirleitarferðum suður á öræfin og varð þá að þola kulda, hungur og draugagang, svo sem segir í þætti af honum í riti Olafs Jóns- sonar um Ódáðahraun. Það var þá að hann braut þiljur úr sæluhús- inu til eldiviðar og slátraði kind til þess að seðja hungur sitt. Hér allt um kring eru minningar um Fjalla-Bensa og ævintýralegar ferðir hans um öræfin í svartasta skammdeginu, en hvergi hefur þeim verið betur lýst en í Að- ventu, hinu ógleymanlega skáld- riti Gunnars Gunnarssonar. Möðrudalsöræfin eru heldur eyðileg, mest sandar og einstaka fjallgarðar sem rísa upp af há- sléttunni. Fátt er orðið byggða hér á Hólsfjöllum, en þar var víða gott undir bú í fyrri daga og enn ganga sagnir af Hólsfjallahangi- ketinu. Þessi sveit mun vera hæst yfir sjávarmáli af öllum sveitum landsins. Nokkru fyrir sunnan Grímsstaðier Biskupsháls. Eru þar sýslumörk Norður-Þingeyjar- og Norður-Múlasýslna. Á Biskups- hálsi var sagt að biskuparnir frá Skálholti og Iiólum hefðu hitzt á yfirreiðum sínum, og er þar enn ævagamalt vörðubrot. Hér á þessu svæói er einn afskekktasti bær á landinu, Möðrudalur á Fjöllum. Um Möðrudal hefur margt verið ritað enda áfanga- staóur á leiðinni milli Norður- og Austurlands. Bjuggu þar jafnan stórbændur. Einna síðastur var Jón Aðalsteinn Stefánsson, sem látinn er fyrir nokkrum árum. Var hann þjóðkunnur fyrir höfð- ingsskap og rausn. Ógleymanleg er lýsing Guðmundar Danielsson- ar af heimsókn þeirra Matthíasar Johannessen i Möðrudal í bók- inni Landshornamenn. — Það væri mikill skaói ef Möðrudalur héldist ekki i byggð. Möðrudalur hefur verið þjóð- leið svo iangt sem sagnir ná. Til gamans set ég hér lýsingu á Möðrudal eftir Gytha Thorlaeius sýslumannsfrú á Reyðarfirði, sem gisti þar fyrir rúmri hálfri ann- arri öld: „Þau (þ.e. G. Th. og föruneyti hennar) fóru upp á hálendið dag- inn eftir árla dags og eftir það sáu þau hvorki til bæja né manna- feróa fyrr en siðla kvölds er þau komu að bæ sem Möðrudalur heit- ir og liggur i dalverpi einu fögru. Reyndist ferðafólkinu gistingin þar prýóileg. Þar voru 18 manns í heimili, „allt góðlátlegt, þrifið og vingjarnlegt fólk“. Eigandi jarð- arinr. ar og ábúandi átti 6 börn, „sem aldrei höfðu dvalið annars staðar“, og var þó elzta dóttirin gift og átti 3 börn. „Presturinn í Vopnafirði kom þangað tvisvar á ári til að taka fólkið til altaris. Ef barn hafði fæðzt þess á milli „var það skirt umleið". Frú Th. segir að heimasæturnar á bænum hafi verið „laglegustu sveitastúlkurn- ar sem þau sáu á allri leiðinni". Leggingarnar á upphlutum þeirra og samfellum báru þess vott að þær væru hagar á glitsaum. Ýms- ir laglegir munir sem þær höfðu búið til voru notaðir á heimilinu, t.d. körfur úr grönnum tágum. Lítið bænhús var á heimilinu. Var það lítil stofa; 2 gluggar voru á öðrum stafninum, og á milli þeirra var hátt og mjótt boró með hvitum dúk. Uppi yfir þessu alt- ari hékk mynd af Kristi á krossin- Ferðafrásögn frá síðastliðnu sumri Eftir Jón Björnsson, rithöf. Seinni hluti um i umgerð úr tini, og bekkir voru til beggja handa. „Okkur leið svo vel hjá þessu góða og guðhrædda fólki," ritar frú Th. „að okkur hefði verið unun að þvi að tefja nokkra daga á þessum yndislega stað, ef ekki hefði verið svo áliðió sumars sem var.“ Það er ekki einskisvert að eiga jafn glögga mynd sem þessa af íslenzku sveitaheimili í byrjun 19. aldar. I Möðrudal er víósýni mikið, þaðan sjást fjöllin í Ódáðahrauni og drottning allra fjalla, Herðu- breið, sem aðeins er í 30 km fjar- lægð, en því miður var loft skýjað svo að vlð nutum ekki útsýnisins semskyldi. Þegar Möðrudal sleppir tekur Jökuldalsheiðin við. Hér er kjarn- gott land og var áður fyrr talsverð byggð, en mestur hluti hennar fór í eyði vegna öskunnar úr Dyngju- fjallagosinu 1875. Nokkur býli munu þó hafa verið þar talsvert fram á þessa öld. Undarleg ör- nefni eru þarna, svo sem Sæ- nautavatn og Sænautasel. Héðan er talið að Laxness hafi sótt uppi- stöðuna i Sjálfstætt fólk, og nokkrar af síðari skáldsögum Gunnars Gunnarssonar munu vera látnar gerast ekki fjarri þessum slóðum. Leiðin liggur nú niður á Jökul- dal og yfir brúna á Jöklu hjá Fossvöllum. Fossvellir koma við gamla þjóðsögu um moró á þess- um slóðum. Efninu gerði Ari Arn- alds sýslumaður góó skil í út- varpserindi sinu „Silfursalinn og urðarbúinn", sem hann flutti nokkrum árum fyrir dauða sinn. VII Þegar til Egilsstaða kom vorum við á kunnum slóðum. Við dvöld- umst þar i nokkra daga i janúar 1968 er LeikfélagFljótsdalshéraðs sýndi „Valtý á grænni treyju“ undir stjórn Vals Gíslasonar i fé- lagsheimilinu Valaskjálf. Vió hitt- um því miður ekki Svein bónda á Egilsstöðum, því að hann hafði brugðið sér norður í Skagafjörð á hestamannamótið á Vindheima- melum. Á Egilsstöðum vorum vió í tvær nætur. Egilsstaðakauptún er i ör- um uppgangi og hinn mesti mynd- arbragur er þar á öllu og til fyrir- myndar. Hinumegin Lagarfljóts er einnig smáþorp, Hlaðir. Það kölluðu gárungarnir Vestur- Berlín en hið eiginlega Egils- staðaþorp Austur-Berlin. Segjum svo aó heimspólitikin setji ekki sín spor út um sveitir Islands! Nokkrar breytingar höfðu orðið siðan við vorum siðast á Egilsstöð- um. Hin helzta er að þorpsbúar hafa nú reist nýtizkulega kirkju á Gálgakletti. Fer vel á því að guðs kristni nálgist nú þá staði þar sem hinir útskúfuðu enduðu líf sitt fyrir atbeina böðulsins, ekki sizt vegna valds og afskipta kirkjunn- ar sjálfrar á umliðnum öldum. Glæpur, refsing og friðþæging á einum og sama stað — er það ekki eins og það á að vera? Gistiherbergin i Valaskjálf eru mjög vistleg. Þau eru i smáhúsum með norsku sniði og standa ör- skammt frá félagsheimilinu. Mér fannst allt svo kunnuglegt hérna, enda þótt ég, eins og áður er sagt, hefði aðeins komið hingað áður snögga ferð. Ég vil nota tækifærið og senda Héraðsbúum minar beztu kveðjur og þakkir fyrir ein- staka gestrisni og vináttu er ég gisti Héraðið fyrir sex árum. Hér eru margir og merkir sögu- staðir. Egilsstaðir á Völlum er eitt myndarlegasta stórbýli á landinu. Ketilsstaðir er gamalt sýslu- mannssetur. Þar sat m.a. Pétur Þorsteinsson sýslumaður, faðir Sigurðar Péturssonar, eins af fyrstu leikritaskáldum þjóðarinn- ar. Pétur sýslumaður reit merkan annál, Ketilsstaðaannál, sem gef- inn hefur verið út i annálasafni bókmenntafélagsins. Hér á Ketils- stöóum fæddist Páll Melsteð sagn- fræðingur og hefur skráð ýmis- legt merkilegt um sveitarbrag á Héraði i endurminningum sínum. Vallanes er ekki langt frá, en þar gerði séra Stefán Ólafsson skáld garðinn frægan. Gálgaklettur hef- ur áður verið nefndur, en þar var aftökustaóur sakamanna öldum saman. Þjóðsagan greinir frá þvi að Valtýr bóndi á Eyjólfsstöðum (Valtýr ágrænni treyju) hafi ver- ið liflátinn þar saklaus. Enda þótt enginn geti fullyrt neitt um sann- leiksgildi þjóðsögunnar hefur hún verið undarlega lífseig og er enn i dag í fersku minni manna austur þar. Magnús Bjarnason á Hnappavöllum í Öræfum skrá- setti þjóðsöguna um Valtý fyrstur manna, en einna itarlegust mun hún vera í þjóðsagnasafni Sigfús- ar Sigfússonar. Náttúrufegurð á Héraði er mjög rómuð. Lögurinn, höfuðprýði sveitarinnar, á vart sinn líka á Islandi. Veðursæld mun vera hér mikil á sumrin en vetur eru oft snjóþungir, eins og sjá má af fréttum undanfarna mánuói. Fljótsdalshérað minnir mig að sumu leyti á Voss á Hörðalandi i Noregi, þar sem hinn kunni lýð- háskóli er, sem margir Islending- ar þekkja, en þar var ég í skóla á yngri árum. Utsýn yfir Héraðið er fegurst af Fjarðarheiði. Þaðan blasir sveitin við alla leið innan úr Fljótsdal, þar sem Snæfell gnæfir snævikrýnt yfir öll önnur fjöll og út að Héraðsflóa, þar sem aldan gjálfrar við sléttan sandinn. Frá Egilsstöðum brugðum við okkur yfir Fjarðarheiði niður á Seyðisfjörð. Fjarðarheiði mun vera einn af hæstu fjallvegum í byggð á landinu. Heiðarvatn er á miðri heiðinni en úr þvi kemur Fjarðará og steypist í fossum ofan heiðina, niður Efri og Neðri staf og út í fjörðinn. Víða eru myndir af Fjarðarárfossi í bókum. Ein- kennileg þótti mér að sjá mynd af honum i islenzkri kirkjusögu, sem. gefin var út á dönsku fyrir mörg- um árum. Verður þó naumast sagt að fossinn hafi nein sérstök tengsl við guós kristni á Islandi eða það biskupatal sem oftast er uppi- staða slíkra rita! Seyðisfjörður hafði lengi sér- stööu meðal islenzkra bæja. Norð- menn áttu mikinn þátt í uppbygg- ingu bæjarins á síðustu áratugum aldarinnar sem leið og ber hann þess enn vitni. Þar eru mörg hús i norskum stíl, m.a. eitt þar sem stendur stórum stöfum á fram- hliðinni: Norsk fiskarheim. Seyð- isfjörður var fjórði kaupstaóur- inn serh varð sjálfstætt sveitarfé- lag. Um og eftir aldamótin mun ibúatalan haf verið um 1000, en þá hafói Reykjavík 6000 íbúa. Blaðaútgáfa höfst snemma á Seyðisfirði og vegna hinna tíðu samband við útlönd komu oft nýrri fréttir í blöðunum þar en í höfuðstaðarblöðunum. Hér á Seyðisfirði lærði Jón Trausti prentiðn og nokkrar af sögum hans munu vera látnar gerast hér. En þeim sem vildu kynna sér bæj- arlífið nánar á uppgangsárum staðarins er ráðlagt að lesa fróð- lega grein eftir Þorstein Erlings- son skáld, sem birtist i Eimreið- inni nokkru eftir aldamótin. Þeir nafnarnir, hann og Þorsteinn Gislason, voru báöir um skeið rit- stjórar vikublaðsins Bjarka. Seinna, eða upp úr 1920 bættist þriðja skáldið i þennan hóp, en það var Guðmundur G. Hagalín með Austurland og Austanfara. Er við komum frá Seyðisfirði lögðum við leið okkar inn Hérað, í Hallormsstaðaskóg. Veður var kyrrt og Lögurinn spegilsléttur utan hvað einkennilegar gárur sá- ust úti á vatninu. Ormurinn, datt okkur strax i hug! — Lagarfljóts- ormurinn er líklega ein frægasta kynjaskepna íslenzkrar þjóðtrú- ar. Góó lýsing af honum er í Rönkufóts rimu eftir séra Sefán Ólafsson i Vallanesi: Ormurinn sá sem uppi í fljóti er endilangur hart við brá, er brast í rót og bylgjugangur. Fastur á haus er hermt hann liggi og hala sinum, gildan hnaus af góðri byggir grábaks dýnu. Hálf þingmanna langur leið nam lykkju keyra ekki grannur upp úr breiðum Vmsi dreyra. Selurinn og skatan eru aðrar forynjur sem halda til utan í fljót- inu, en þjóðtrúin lætur allar ill- vættir liggja í fjötrum, eins og segir í visum séra Stefáns. Hallormsstaðarskógur er svo víð- kunnur að ekki er ástæða til að lýsa honum hér. Mjög víða er hér unaðslega fagurt, svo sem i Atla- vik, og gróðurinn ber af öllu sem ég hef séð hér á landi. Ekki gafst mér tími til að heilsa upp á góð- kunningja minn, Sigurð Blöndal skógarvörð, að þessu sinni. — Við ákváðum að aka kringum Löginn og út Fellin og er það langur

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.