Lesbók Morgunblaðsins - 22.06.1975, Blaðsíða 3

ir. Æ fleiri Pólverjar og Ungverj-
ar ferðast til Vesturlanda áhverju
ári. Sambýli rikis og kirkju hefur
sjaidan eóa aldrei verið jafn gott
og nú. Að sjálfsögðu eru enn tals-
verðar viðjar á menningarlífi
öllu, en þó rikir i þeim efnum
meira frjálsræði en nokkurn tíma
áður. Ekki alls fyrir löngu kom
þekktasti grinisti Ungverja fram i
sjónvarpi og hermdi eftir Kadar
sjálfum, og Pólverjum hefur
m.a.s. gefizt kostur á að sjá nakin
brjóst á sjónvarpsskermunum
sinum! Svipaða sögu er að segja
af leikhúsunum.
Þó verður að játa, að þetta
aukna umburðarlyndi stjórnvalda
er alldýru verði keypt. I Ung-
verjalandi er um það óskráð sam-
komulag, að menntamenn og
blaðamenn reyni ekki um of á
þoirif stjórnarinnar. 1 nóvember i
fyrra var rithöfundurinn Gyorgy
Konrad tekinn til yfirheyrslu hjá
lögreglunni og haldið þar í fimm
daga, af þvi hann hafði gefið út i
leyfisleysi ritgerð um hlutverk
menntamanna undir sósialisma.
Fyrir skömmu kom hann svo fram
opinberlega og lýsti þá yfir því, að
samkomulag hefði orðið með
honum og yfirvöldum um það, að
hann starfaði áfram í Ungverja-
landi. Hins vegar gat hann þess
skilyrðis ekki, sem Iesa mátti þó
milli línanna, að hann yrði einnig
að draga úr gagnrýnr sinni á
stjórnvöldin. Enginn vafi er held-
ur á þvi, að færu margir mennta-
menn yfir takmörk þau, er þeim
eru sett, þyrfti ekki lengi að biða
harðra aðgerða yfirvalda og á það
bæði við um Pólland og Ungverja-
land. Haft er eftir pólskum rithöf-
undi: „Sagt er, að skritla, sem
ritskoðararnir skilja, eigi skilið að
verða ritskoðuð. En það merkir
auðvitað það, að menntamenn
geta ekki talað við aðra en sjálfa
sig.“
Nú hljóðar dagskipunin sem sé
upp á málamiðlun. Leikurinn fer
að sjálfsögðu fram eftir reglum
stjórnarinnar. Endanlegt tak-
mark málamiðlunarinnar, sem
hefur lánazt svo vel og bezt i
Ungverjalandi, er almennur
stöðugleiki i landi, en það er
nokkuð, sem Austur-Evrópubúar
hafa ekki átt að venjast fram að
þessu. „Hér dýrka menn stöðug-
leika,“ segir vestrænn sendiráðs-
maður í Búdapest. „Stjórninni
hefur loks tekizt að búa svo um
hnútana, að allt gengur sinn vana-
gang, ekkert sérstakt gerist.
Stjórnin heldur áfram hófsemis-
veginn, með fáeinum hugmynda-
fræðilegum hliðarsporum. Sann-
ast sagna þætti mér bezt ef aðrar
ríkisstjórnir gerðu slíkt hið
sama.“
Því miður hefur sókn austan-
tjaldsbúa eftir stöðugleika borið
upp á sama dag og heimskreppu,
sem þeir ráða engu um. Ekki var
fyrr komin gróska i verzlunina
við Vesturlönd, en siga tók á
ógæfuhliðina vestantjalds. Attu
þá austantjaldsstjórnir þá um tvo
kosti að velja — bjóða verðbólg-
unni og verðhækkunum heim, eða
verja geysilegu fé til niður-
greiðslna innflutningsvara til
þess að halda verði neyzluvara í
skefjum. Stjórnirnar munu frem-
ur fylgjandi niðurgreiðslum, og
vonast til að geta bægt verðbólg-
unni frá með þvi að draga úr
öðrum útgjöldum. Stjórnir landa
þessara hafa ýmsar ástæður til að
óttast þennan draug. Festa þeirra
í sessi er nefnilega mjög komin
undir frammistöðu þeirra í efna-
hagsmálum. Verðbólga, eins og
hún gerist og gengur hér á
Vesturlöndum, gæti haft pólitiskt
stórslys i för með sér. Þess vegna
halda flestöll austantjaldsiöndin
því fram, að verðbólga sé þar
minni en 5%. Enda þótt rétta
talan sé viðast hvar dálitið hærri,
mun hún hvergi rituð með tveim-
ur tölustöfum.
En efnahagskreppa Vestur-
landa kemur á ýmsan hátt við
austantjaldslöndin. Þegar Efna-
hagsbandalagið setti á kjötverzl-
unarbann sitt í júlí síðast liðnum
kom það illa við austantjalds-
ríkin, einkum Rúmena og Ung-
verja. Þetta og önnur reynsla
svipuð hefur hvatt embættismenn
i Austur-Evrópu til þess að endur-
skoða efnahagsáætlanir sínar.
„Við verðum að auka og treysta
efnahagsbönd okkar við þriðja
Til vinstri: Stytta af Lenin fyrir framan nýjar en kaldranalegar
Ibúðarblokkir I Austur-Berlin. Að neðan: Budapest þykir með
fegurstu borgum. Á myndinni sést Matthiasarkirkjan og fleiri
gamlar byggingar.
sökum verða stjórnir annarra
austantjaldslanda nú að breyta
áætiunum sinum og það mun fyrr
en þær varði.
Ýmsar blikur eru þegar á lofti.
Stjórn Giereks í Póllandi hefur
ekki uppfyllt þær vonir, sem vió
hana voru bundnar, að hún
mundi gera róttækar umbætur,
sem skertu hlutverk miðstjórnar-
valdsins og skæri þannig utan af
hinu þunglamalega og alræmda
skriffinnskubákni Póllands. Haft
var eftir sendiráðsmanni í Varsjá,
að „efnahagsumbætur Giereks
væru orðnar að einhvers konar
skritlu". Það er nú kannski full-
mikið sagt, ef litið er á kjör Pól-
verja, en það er rétt, að Gierek
hefur i mörgum tilvikum ekki
gert annað en fært til og
umskipað einstökum hlutum
skrifstofubáknsins. Abyrgð hefur
verið flutt neðar í stigann og lögð
á herðar framkvæmdamanna, en
flestar mikils háttar ákvarðanir
eru enn teknar í Varsjá.
Ungverjar hafa einnig dregið i
land hvað umbætur snertir. Þeir
höfðu gert tölugert af því að
draga úr miðstjórnarvaldinu, en
nú er stjórnin aftur farin að
hugsa sig um. „Undanfarin tvö ár
hefur miðstjórn færzt í aukana.“
Þetta er haft eftir ungverskum
hagfræðingi.
Hver er ástæðan til þessa und-
anhalds, einmitt nú, þegar áhrifin
af auknu frjálsræði í áætlanagerð
eru orðin greinileg í kjörum al-
mennings? Skýring stjórnvalda
er sú, að vegna ástandsins í
heiminum og einkum hráefna-
skorts, hafi þótt nauðsynlegt, að
haida áfram miðstjórn málanna
enn um sinn. Þó er til önnur
skýring. Hún er sú almenna
sannfæring miðstjórnarmanna,
að verði hlutverk þeirra skert,
muni mjólk alls ekki komast til
neytenda og verksmiðjur alls ekki
fá þau hráefni, sem þær þurfa. Og
hið iskyggilega efnahagsástand i
heiminum hefur orðið þeim prýði-
leg afsökun fyrir þvi, að halda
áfram af fullum krafti.
En aðrar og veigameiri ástæður
koma einnig til. Efnahagsumbæt-
ur hafa ætíð verið viðkvæmt mál í
Austur-Evrópu, og stjórnvöldum
er hollast að fara varlega við þær.
Þegar Ungverjar innleiddu hina
nýju efnahagsskipan sína varð
nrikill styr út af því, að launa-
munur verkamanna og stjórn-
enda ykist iskyggilega Því voru
settar nýjar reglur, sem kváðu á
um það að hlutdeild stjórnenda i
hagnaðinum skyldi minnkuð.
Þetta hefur gengið stórárekstra-
laust, en ekki er á þvi neinn vafi,
að stjórnir nágrannaríkjanna
hafa fylgzt með þessu af mikilli
athygli.
Jafnframt því, sem takmörk
hafa færzt út á mörgum sviðum,
hefur áhættan einnig aukizt. „Eft-
ir mannaskipti og hvert nýtt lof-
orð um betra líf kemur timi
glæstra vona, en siðan ævinlega
vonbrigði," sagði pólskur mennta-
maður. Þótt Gierek hafi tekizt að
bætt kjör landa sinna fjölgar
þeim sífellt, sem hafa sitthvað við
stjórn hans að athuga. Gierek
þykir lika hafa ofleikið dálítið.
„Stjórnin er svo heilluð af afrek-
um sínum, að hún kærir sig
ekkert um, að blöðin dragi nein
vandamál fram i dagsljósið.“ Af-
leiðingin er sú, að pólsku blöðin
njóta sízt meira trausts nú en
áður. „Hvernig í ósköpunum get-
um við búizt við því að fólk trúi
okkur, þegar við segjum því, að
Vesturlönd eigi við að etja
kreppu, sem hljóti að hafa áhrif á
efnahagslif okkar? í tuttugu og
fimm ár höfum við fullyrt að
kapítalisminn sé að falli kominn."
Það kann raunar að verða
mesta vandamál stjórna austan-
tjaldslandanna að skýra fyrir al-
menningi, hvernig það megi
vera, að þær hafi ekki fulla stjórn
á efnahagslífinu. Verðbólgan er
skýrasta dæmið um þetta. Pólskir
hagfræðingar halda því fram, að
hún sé u.þ.b. 4%. Hins vegar vita
það allir Pólverjar, að verð á
frjálsum mörkuðum hefur
hækkað um h.u.b. 30%. Að vísu
eru þessir markaðir aðeins einn
þáttur efnahagslifsins, en full-
yrða má samt, að yfirleitt sé verð-
bólgan nærri tvöfalt hærri en
Framhald á næstu siðu
SSbctÍi
Pólsk húsmóðir meS hrærivélina
sina. Véltæknin breiðist ut, en mikið
vantar uppá að rafknúin heimilistæki
hafi sömu útbreiðslu og á Vestur-
löndum.
heiminn," ritaði rúi.ienskur
blaðamaður. Standa nú yfir ýmsir
samningar milli Austur-
Evrópumanna og hinna oliuauð-
ugu þjóða i Mið-Austurlöndum.
Slik lausn er þó ekki einhlít.
Það, sem einkum hefur orðið til
þess að bjarga Ungverjum, er
tengsl þeirra við annan gamal-
kunnari bandamann. Ungverjar
sátu uppi með fjölda nautgripa,
sem Italir höfðu ætlað að kaupa.
Þá komu Sovétmenn til skjal-
anna, keyptu gripina og borguðu í
reiðufé. Sovétríkin hafa átt mik-
inn þátt i því að halda verðbólgu í
Austur-Evrópu i skefjum. Verð
hráefna i viðskiptum Austur-
Evrópurikja er að mestu ákveðið i
upphafi hverrar fimm ára áætl-
unar, og t.d. hafa Pólverjar og
Ungverjar keypt sovézka oliu
fyrir 3 dollara tunnuna á sama
tima og markaðsverðið hefur
komizt upp i 10 dollara. En á
þessu kann að verða skjót breyt-
ing. Fyrir skömmu var tilkynnt i
Moskvu, að ekki yrði beðið með
eiidurskoðun verðlags fram að
næstu fimm ára áætlun, sem hefst
árið 1976, heldur hæfust verð-
hækkanir nú þegar. Af þessum