Lesbók Morgunblaðsins - 07.12.1975, Blaðsíða 11

RÍMTAL
Að ruglast I ríminu er
orðtak, sem margur tekur
sér ( munn án þess að gera
sér fulla grein fyrir þvl,
hvað það merkir í rauninni.
Sumir munu ætla, að hér
sé átt við rim ( skáldskap
og máltækið sé af því
dregið, að menn hafi rugl-
azt í rímorðum. Hitt er þó
sönnu nær, að hér sé átt
við rímtal, almanak, og
fyrir tið hinna prentuðu
almanaka var það sannar-
lega auðvelt að ruglast i
riminu, ruglast i timareikn-
ingnum, og var það eink-
um bagalegt þegar um
kirkjulegar hátiðir var að
ræða, sem færðust til frá
ári til árs.
Flestir þekkja þjóðsög-
una um Ólaf muð, sem
sendur var frá Hólum í
Skálholt til að glöggva
sig i ríminu, eftir að
þeir Hólamenn höfðu
ruglazt svo rækilega í
riminu að þeir vissu
ekki lengur, hvenær jól-
in bar upp. Slikt gat
semsagt hæglega komið
fyrir ef menn voru ekki
nægilega rimfróðir, kunnu
til dæmis ekki fingrarimið,
en með hjálp þess gátu
menn reiknað á svip-
stundu fram og aftur í
timann og áttað sig, ekki
aðeins á páskum og hvita-
sunnu, heldur og á viku-
dögum svo langt aftur og
fram í tímann sem vera
vildi, fundið fæðingardaga
og mánaðardaga, en það
var mikil leikni.
Fyrstu prentuðu alman-
ök fyrir ísland komu út
1837, en löngu fyrr voru
þó prentaðar rimtöflur og
fingrarím til hjálpar við
tímareikninginn. Einstaka
maður hefur svo reynt að
gera sér hjálpargögn til að
fylgjast með timatalinu.
Svo er um Snorra Jóns-
son, sem gert hefur eða
látið gera rímtal árið 1615,
sem hér sést að hluta til á
mynd. Sjálft rimtalið er
262 sm löng pergaments-
ræma, undin inn i látúns-
hylki, og er á henni annars
vegar mánaða- eða daga-
tal, en hins vegar rimtal.
Hér má lesa á ræmunni
upphaf febrúartalsins og
þar stendur i upphafi það
sem einkennilegast er
við þennan mánuð:
Febrúarius, föstugagns-
mánuður, hefur 28 daga,
tunglið 29 nætur, en næst
á undan er skrifuð þessi
visa; ágæt minnisvísa þótt
ekki sé hún mikill skáld-
skapur:
Miðvikudagur milli er
miðsvetrar og fundar,
á þriðjudag ef þennan ber
þar til annar skundar.
, IMafn Snorra Jónssonar
er grafið með rúnum á
látúnskeflið, en ekki er nú
vitað, hver hann var.
Rimið kom til Þjóðminja-
safnsins 1930 frá Þjóð-
minjasafninu i Kaup-
mannahöfn, en þangað
hafði það komið úr kúnst-
kamersi konungs.
Þór Magnússon.
kolli dagpur í bragði. „Ég veit
það“, svaraði hann. — En ég er
eiðsvarinn.“
„Hvað kemur mér við alvöru-
laus eiður þinn“, — svaraði
Ilmarinen og sló hamrinum á
steðjann, svo að neistarnir
hrukku í allar áttir. „Látum það
eiga sig“, svaraði Vainamoinen
kænlega. „Komdu með mér! Ég
ætla að sýna þér dálítið. Þeir
gengu út í hagann, þar sem greni-
tré Váinamoinens stóð og á
greinar þess skinu tungl og
stjörnur. Ilmarinen brá í brún.
„Skoðaðu það betur,“ sagði
Váinamoinen örvandi. Þá klifraði
Ilmarinen upp. Og Váinámoinen
fór að syngja söng: „Ber þú hann,
vindur, hratt burt í bát þinum,
þangað sem nótt norðursins
ógnar!“
Stormur skall á, hreif smiðinn
með sér og fór fram hjá sólinni til
Norðurlands. Við bæ Louhi féll
Ilmarinen til jarðar. Fegursta
dóttir hennar klædd skarti miklu
rétti honum velkomanda minni
sem bruggað var úr töfrajurtum.
Ilmarinen renndi drykknum nið-
ur.
Þegar þau sátu öll að máltið,
leiddi Louhi samtalið að Sampo.
— „Þú getur smíðað hana, er það
ekki?“ spurði gamla konan ofur
sakleysislega.
Andspænis elztu dótturinni,
sem renndi til hans hýru auga, fór
smiðurinn að raupa. „Hvort ég
geti smíðað hana! En fjóra hluti
þarf ég til: odd af svansfjöður,
mjólkurdropa úr ungri kú, ullar-
lagð af nýfæddu lambi og eitt
byggkorn“.
Daginn eftir smiðaði Ilmarinen
sveðju undir slútandi kletti,
kveikti upp eld og lét nokkra pilta
troða belginn. Hann kallaði líka á
storminn til hjáipar, sem biés í
þrjá daga, svo að eldurinn logaði
glatt. Þá sá hann Sampo koma i
ljós. Hann þreif hamarinn og
smíðaði furðuverkið, sem malaði
af sjálfu sér án þess að nokkuð
væri í það látið: Úr einu opinu
kom mjólk, úr öðru salt, úr þvi
þriðja gull.
Louhi hoppaði af kæti. Hún
flutti' Sampo upp til fjalla og faldi
hana i helli, sem hún lokaði með
niu lásum og hundrað slagbrönd-
um. Ilmarinen fékk fegurstu
dótturina fyrir konu og flutti
hana á báti sinum aftur til
Kalevala.
Skömmu siðar rifu villidýr
hana í sig. Ilmarinen varð mjög
hryggur. I örvæntingu sinni bjó
hann til stúlku, með glóbjart hár
og silfurljósan líkama, sem var
dóttur Louhi jöfn að fegurð. En
hún var köld og líflaus. Hann
leiddi hana til Váinámoinens.
„Hvað ertu að gera með hana!“
sagði söngvarinn i ávitunarrómi.
„Hún minnir þig aðeins á konu
þína og eykur þér sorg. Varpaði
henni aftur í eldinn! —
Þá bræddi Ilmarinen myndina
upp og smiðaði úr hinum göfuga
málmi skartgrip forkunnar-
fagran, svo að annar slikur hafði
aldrei sést.
Því næst hélt hann til Pohjola
og bað annarrar dóttur Louhi.
Hún vildi ekki fara með honum,
en þegar hún sá skartgripinn
ljómuðu augu hennar og hún
fylgdi Ilmarinen. Á leiðinni bar
hún sig þó svo illa, að smiðurinn
kastaði henni að lokum af sleðan-
um. — „Hypjaðu þig burt!“
hrópaði hann. „Ég vil ekki sjá þig
framar.“
Hún stóð hlæjandi upp úr
snjónum. „Ég þakka þér líka fyrir
fallegu gjöfina!" hrópaði hún
glettnislega og hóf skartgripinn á
loft. Ævareiður hljóp Ilmarinen á
eftir henni og brá sverði sfnu.
Þá stillti hann sig, mælti fram
töfraþulu og breytti henni i máf.
Allt upp frá þessu flögrar hún um
argandi, gargandi og gráðug.
Ilmarinen sneri aftur einsamall
til Kalevala^ „Louhi er kvendjöf-
ull“, sagði hann við Váinámoinen
„Og dætur hennar eru engu
betri“.
„Þú hefur rétt að mæla“,
svaraði söngvarinn. „Við skulum
ná okkur niðri á þeirri görnlu".
Og þeir ákváðu að ræna Sampo.
Á leiðinni til Lapplands hittu þeir
Leminkáinen, sem lá ekki hlýtt
orð til Louhi. Hann slóst í för með
þeim. Dag nokkurn veiddu þeir
geddu, og úr tálknunum smíðaði
Vainámoinen kantelu, sem er
svipað hljóðfæri og sítar. En
kantelan gaf aðeins frá sér
misklið, þegar Ilmarinen og
Leminkáinen spiluðu á hana.
„Fleygðu henni í hafið!“ hrópaði
Leminkáinen. „Hún er til einskis
nýt“.
Þá fór Váinámoinen að spila á
hana. Tónar hennar hljómuðu nú
yndislega og trega blandnir, svo
að allur heimurinn hélt niðri í sér
andanum. Menn flykktust að, dýr-
in úr skóginum og fiskar úr sjó og
vötnum. Allir hlustuðu af hrifn-
ingu á tónana. Hann snerti svo
hjörtu þeirra, að þeir grétu einn á
fætur öðrum. Og einnig
Váinámoinen, sem sat þarna
niðursokkinn og sló kanteluna,
felldi mörg tár. Þau hrundu niður
á hné hans, til jarðar, og runnu út
í hafið.
Vánámoinen hætti að spila.
„Hver skilar mér tárum mlnum
aftur?" spurði hann. önd ein var
fús til þess, hún kafaði og fann
tárin á hafsbotni. Þau voru orðin
að perlum. Til þakklætis fyrir
vikið fékk öndin marglitar
fjaðrir.
Loksins komust þeir
Váinámoinen, Ilmarinen og
Leminkáinen til Pohjola.
„Hvað er ykkur á höndum?"
spurði sú gamla kuldalega „Við
viljum eiga Sampo með þér“,
svaraði Váinámoinen. Louhi hló
hæðnislega og skellti saman lóf-
um. I sömu svipan bar þar að
flokk skeggjaðra hermanna, sem
réðust á þá með kylfum. Váina-
moinen greip kanteluna og
spilaði: Mennirnir hættu barsmið-
inni, hlustúðu og létu vopnin
falla.
Þeir stóðu hreyfingarlausir,
heillaðir af söngnum, augun
ljómuðu og lék bros um varir
þeirra. Þeir þreyttust að lokum að
hlusta, hnigu til jarðar og
sofnuðu.
Nú gengu þremenningarnir til
fjalls og í hellinn. Váinámoinen
söng þýðlega við undirl.eik kantel-
unnar og lásarnir brustu I sundur
og slagbrandarnir hrukku upp.
Váinámoinen, Ilmarinen og
Leminkáinen báru furðukvörnina
til skips, til þess að flytja hana til
Kalevala. Þegar Louhi varð ráns-
ins vör, kallaði hún á náttúruand-
ana. Stormur svall, regnið buldi
og niðamyrk þoka lagðist yfir
hafið Váinámoinen klauf þokuna
með sverði sfnu. Hún steig upp til
himins sem hvitir skýhnoðrar.
Storminn og öldurnar lægði hann
með sönglist sinni. Ein aldan sló
samt sem áður kanteluna úr
hendi hans, svo að hún féll I
hafið. Stórt tár rann niður vanga
Vainamoinens.
Brátt fóru eltingarmenn I báti á
eftir þeim. Með særingum sínum
hleyptu þeir báti Váinámoinens
upp á rif, svo að hann sökk. Þá
bar Louhi skyndilega að. Hún var
I arnarlíki og bar hermenn sína
burt á bakinu. Leninkáinen hjó
sverði sinu I væng Louhi, svo að
nokkrir menn steyptust I hafið.
Nú þreif Louhi Sampo í ginið og
vildi flýja burt með hana. En
kvörnin féll niður og brotnaði á
kietti einum. Mörg brotin sukku I
hafið, sem æ siðan er svo auðugt
af dýrgripum, að mennirnir hafa
aldrei getað tæmt það. Suma
parta kvarnarinnar rak til suðurs,
í átt til Kalevala.
Vinirnir þrlr sneru aftur heim.
Þegar kantela Váinámoinens
var týnd, bjó hann til aðra
nýja úr birkiviði. í strengi
hafði hann gljóbjart hár feg-
urstu meyjarinnar I Kale-
vala. Og sem áður, þegar
Váinámoinen spilaði, söfnuðust
menn og dýr I kringum hann. Þau
hlustuðu og grétu af hamingju.
Jafnvel trén bæróu toppa sína, og
blómin teygðu höfuð sín upp úr
grasinu, til þess að heyra betur.
Dag nokkurn, þegar
Váinámoinen sat fyrir framan
hús sitt og spilaði, steig himin-
sólin niður og settist á birkitré, til
þess að heyra betur. Máninn sett-
ist á furutré til þess að komast
nær söngvaranum. Louhi tók eftir
þessu. Hún laumaðist þar að,
greip bæði himintunglin og fór
með þau I skyndi til Pohjola. Hún
lokaði sólina og mánann inni í
helli, þar sem hún hafði áður
geymt Sampo, og treysti járn-
hurðina með lásum og slagbrönd-
um.
Ötti greip Kalevalabúa. Þar sem
Louhi að auki hafði stolið eldin-
um af örnunum, lagðist brúna-
myrkur yfir landið. Það var engu
líkara en heimsendir væri kom-
inn. Menn hnipruðu sig saman i
híbýlum sinum og biðu endis allra
hluta.
Ukko, guðinn mikli, sá hvað
fram fór. Reiði gagntók hann.
Hann hjó sverði sinu I háan klett.
Logi blossaði upp og þaut hvæs-
Framhald á bls. 14