Lesbók Morgunblaðsins - 07.12.1975, Qupperneq 12

Árni Óla
MÓDSAGNIR
TENGDAR SAMAN
S_____ ________r
i.
Valtýr á
grænni treyju.
Einhver átakanlegasta sögn f
islenzkt réttarfar á fyrri öldum er
sagan af Valtý á grænni treyju.
Góðu heilli mun hún þó ekki sönn
vera.
I „Helgafelli" birtist 1943 grein
um söfnun þjóðsagna eftir Guðna
Jönsson síðar prófessor, og segir
þar m.a.: „Ef sagnaháttur á að
gefa rétta mynd af manni þeim,
atburði eða tfma, er hann fjallar
um, verður að meta meira sann-
leikann en dramatisk áhrif. Að
öðrum kosti færi safnandanum
lfkt og manni, er settist niður við
skrifborð sitt og semdi þjóðsögur
á Ifkan hátt og rithöfundur semur
skáldsögu, gæfi sfðan út og kall-
aði gömul munnmæli eða tilfærði
jafnvel einhverja óákveðna sögu-
menn ... Slfkt væri heldur léleg
iðja og varla meinlaus. Slfkar sög-
ur bera með réttu nafnið GERVI-
ÞJÓÐSÖGUR þ.e. tilbúnar, upp-
spunnar eða falsaðar þjóðsögur
... Eg skai aðeins nefna eitt
dæmi af þessu tagi, en það er
sagan af Valtý á grænni treyju.“
Þcnnan dóm um söguna stað-
festir það, að Valtýsmáls er
hvergi getið f dómabókum Suður-
Múlasýslu, og ekki heldur f Al-
þingisbókum, og hefði það þó átt
að koma fyrir Alþingi. Og hvergi
er þess getið f annálum og er
ólfklegt að slfkt stórmál hefði far-
ið framhjá annálahöfundum.
Margt fleira bendir og til þess, að
hér sé um gervisögu að ræða.
Söguna ritaði Magnús Bjarna-
son bókbindari á Hnappavöllum f
Öræfum, en enginn mun væna
hann um að hafa samið hana, né
breytt henni á neinn hátt frá þvf
scm honum var sögð hún. Hann
sendi Jóni Arnasyni handritið, en
það kom of seint til þess að kom-
ast f Þjóðsögurnar þá. I bréfi, sem
hann lét fylgja handritinu, segir
hann m.a. svo: „Eg skrifaði hana
(söguna) eftir manni, sem ólst
upp f Vallarhrcppi og var hann
mjög fróður og móðir hans; var
hún á lffi þegar ég skrásctti sög-
una. Maður þessi sagði mér, að
langafi sinn hefði verið ráðsmað-
ur hjá Jóni sýslumanni Arnórs-
syni, sem dæmdi þá Valtýrana til
dauða.“
Sagan hefur birzt vfða, f
„Austra 1884, í Þjóðsögum Jóns
Þorkelssonar, f Þjóðsögum Sig-
fúss Sigfússonar I. b., f Þjóðsög-'
um Jóns Árnasonar IV. b. og f
Þjóðsagnakveri Magnúsar
Bjarnasonar sjálfs 1950. Nægir
þvf hér að birta aðalefni hennar:
— Þegar Jón Arnórsson var
sýslumaður f Múlasýslu og bú-
andi á Egilsstöðum, varð sá at-
burður, að vinnumaður Péturs
sýslumanns Þorsteinssonar, er þá
bjó á Ketilsstöðum á Völlum, var
sendur með silfur til smfða suður
f Reykjavfk, bæði peninga og
brotasilfur, þvf að þá var ekki
silfur smíðað f Múlasýslu.
En þegar maðurinn kom að
sunnan aftur, fannst hann næst-
um dauður milli Sauðhaga og
Vallaness. Fundu hann tveir
smalar, og var hann þá stunginn
18 sárum, en þó Iftið eitt viðmæl-
andi. Þeir spurðu hver hefði veitt
honum slfka áverka, en hann
sagði: „Valtýr á grænni treyju".
Gat hann svo ekki meira sagt og
hné dauður niður. Varð hann þvf
ekki prófaður meira, en búið var
að ræna hann öllum skjölum og
silfri.
Nú vissu menn ekki af neinum,
sem Valtýs nafn bar, nema bónd-
anum á Egilsstöðum, og var hann
hinn mesti sómamaður, reyndur
að dyggð og ráðvendni og af öll-
um virtur og elskaður. Hann gckk
á grænni treyju og er f munnmæl-
um að það hafi verið cinkennis-
búningur þeirra, sem áttu 40
hundruð f jörðu og þar yfir.
Var hann nú tekinn og ákærður
fyrir morðið, en hann sór og sárt
við lagði, að hann væri saklaus.
Þrátt fyrir þetta var hann
dæmdur til dauða og skyldi
hengjast á gálgaás, (þar sem nú
er Egilsstaðakauptún). Þegar
komið var á aftökustað var blfð-
viðri, sólskin og logn. En í hafi
reis svartur bakki og óx óðfluga.
Þá mælti Valtýr: „Nú sjáið þér
skýflóka upp renna við hafsbrún.
Hann mun geta sýnt ykkur og
sannað sakleysi mitt og mfn
grimmilega hcfna.“
Síðan var hann hengdur og
dysjaður hjá stórri klettahellu.
En það var sem hrollur væri f
öllum eftir að verk þetta var unn-
ið. Tók nú að gera mjalldrffu og
hinn mesta snjómokstur, sem
hélt stöðugt áfram daga og nætur
f nfu vikur. Þótti þá öllum sem
spá Valtýs væri fram komin og að
hann mundi saklaus hafa verið
deyddur. Sagt er að fjárdauði
hafi þá verið svo mikill á Fljóts-
dalshéraði, að þar hafi ekki verið
eftir nema átta ær. Stórgripafell-
ir varð þar og mjög mikill, og þvf
varð þar hið megnasta hallæri svo
menn dóu af harðrétti. Hefir vet-
ur þessi sfðan verið kallaður Valt-
ýsvetur.
Um vorið lét Jón sýslumaður
Arnórsson grafa upp Ifkama Valt-
ýs og jarða f Vallaneskirkjugarði
að kristnum sið, nema hönd hans
hin hægri var tekin og hengd fyr-
ir innan bæjarþilið á Egilsstöð-
um, og þar hékk hún f 13 ár. En
um vorið þess 14. árs, bar þar að
garði ókunnan mann, sem kvaðst
heita Valtýr og vera vestan úr
Barðastrandasýslu. Var Jón Arn-
ðrsson þá að þinga og gekk komu-
maður inn f bæinn, en um leið og
hann gekk undir áður nefnda
hönd, sem var orðin skorpin og
uppvisin, féllu úr henni þrfr blóð-
dropar ofan f höfuð hans. Þetta
þótti tákn og var Valtýr nú grip-
inn og pfndur til sagna. Viður-
kenndi hann þá, að hann hefði
drepið sendimanninn og rænt
hann. Var hann nú dæmdur sama
dómi og nafni hans áður og
hengdur áGálgaási.
Hér má geta þess, að Jón
Arnórsson var fyrst skrifari hjá
Skúla Magnússyni landfógcta, en
16. maf 1769 var hann skipaður
aðstoðarmaður Hans Wiums
sýslumanns f Múlasýslu. Fluttist
hann þá austur og sat fyrst á
Eiðum. Sumarið cftir reið hann
til Alþingis og f þeirri ferð kvænt-
ist hann Guðrúnu yngri dóttur
Skúla fógeta. Fór hún austur með
manni sfnum. Hinn 9. febrúar
1778 fékk Jón Snæfellssýslu og
Stapaumboð og fluttist þá alfar-
inn þangað vestur.
Eins og á þessu má sjá var Jón
sýslumaður ekki nema tæp 8 ár f
Múlasýslu, en Valtýssagan gerist
á rúmum 13 árum. Leið svo lang-
ur tfmi frá þvf að Valtýr bóndi á
Eyjðlfsstöðum var hengdur, þar
til blóðdroparnir komu upp um
hinn seka, svo að Jón sýslumaður
gat látið hengja hann Ifka. Þar að
auki má geta þess, að sögnin um
sendimann Péturs sýslumanns
gerðist ári fyrr en Jón kom aust-
ur. Tfmans vegna fær það þvf eigi
staðizt að Jón Arnórsson hafi haft
nein afskipti af Valtýsmálinu,
þar vantar bæði framan og aftan
af. Má á þvf sjá, að hann er alsak-
laus af þeim alvarlega áburði
sögumanns, að hann hafi látið
taka saklausan og góðan mann af
Iffi.
Tvenn afbrigði eru til af sögu
þessari, en hvorust þeirra minn-
ist einu orði á Jón Arnórsson
sýslumann. Þeim ber heldur ekki
saman við söguna um hver hinn
myrti maður hafi verið.
Annað handritið er komið frá
Sigmundi M. Long f Seyðisfirði.
Segir hann að hinn myrti maður
hafi heitið Sfmon og verið úr
Norðurlandi. Var hann á ferð
með mikla peninga og ætlaði að
Vallanesi. Fannst hann helsærð-
ur f dæld milli Ketilsstaða og
Eyjólfsstaða á Völlum og hafði
verið rændur. Lágin heitir sfðan
Sfmonarlág. Tekin var af honum
önnur höndin og hengd upp f bæj-
ardyrnar á Egilsstöðum. „Lftur
svo út, sem það hafi verið trú, að
ef hengdur væri upp einhver lim-
ur af þeim, er grunað var að væri
myrtur, og hinn seki gengi þar
undir, mundi einnhvert tákn
sjást“. Hékk svo höndin þarna f
19 ár, en þá kom ókenndur maður
úr Norðurlandi að Egilsstöðum og
um leið og hann gekk inn í bæjar-
dyrnar, hrundu þrfr blóðdropar
úr hendinni niður á höfuð hans.
Þetta var sá seki.
Þess má geta að Sigfús Sigfús-
son hagræðir sögunni hjá sér og
breytir svo sem „sagan þarfnast",
eins og haft var eftir honum.
Hann segir að sendimaður Péturs
sýslumanns hafi heitið Sfmon og
fundizt á þessum stað, en nafnið
mun hann hafa dregið af Símon-
arlág, þvf að með öllu er ókunn-
ugt hvað sendimaðurinn hét.
Hitt afbrigði sögunnar er kom-
ið frá Runólfi Runólfssyni á Holt-
um f Mýrahreppi f Austur-
Skaftafellssýslu. Hann segir að
hinn myrti hafi verið póstur, er
hafði mikið fé meðferðis. Höfuð-
skel hans var hengd yfir kirkju-
dyr, hvort ekkert teikn gæfist. Cr
henni féllu svo blóðfropar f höfuð
manns, er gekk f kirkjuna, og
reyndist hann sekur. — Runólf-
ur kallar sögu sfna „Svonefndir
refsidómar, eða saga af Valtýs-
vetri“.
Hér hefir þá verið tfnt fram
ýmislegt sem sýnir að sagan af
Valtý á grænni treyju getur ekki
talizt fslenzk þjóðsaga, þvf að hún
hefir ekki við nein söguleg sann-
indi að styðjast. Þetta er dæmi-
saga um refsidóma guðs og að upp
koma svik um sfðir. Þykir mér
langlfklegast að hún sé af útlend-
um uppruna, hafi verið þýdd og
staðfærð til Fljótsdalshéraðs. En
sá, sem það hefir gert, hefir ekki
verið þeim vanda vaxinn. Skal ég
þó þegar vera fús til þess að
kenna það hugsunarleysi hans,
fremur en illkvittni f garð Jóns
Arnórssonar, að hann dregur
nafn Jóns inn f söguna honum til
æruleysis. Hann hefði getað þýtt
söguna og staðfært hana án þess
að nefna nöfn kunnra manna.
Eini flugufóturinn undir sög-
unni er sögnin um sendimann
Péturs sýslumanns, og er hún þó
rangfærð. En af þvf að þcirri sögn
fylgir ómenguð fslenzk þjóðsaga,
skal nú horfið að henni.
II.
Sendimaður
sýslumanns.
Sumarið 1768 var Pétur Þor-
steinsson sýslumaður mjög
heilsutæpur og treysti sér ekki að
rfða til Alþingis. I þess stað bjó
hann sig undir utanferð til Kaup-
mannahafnar að leita sér þar
lækninga. Sendi hann þvf skilgóð-
an mann suður á Alþing með
skjöl sfn og sýslugjöld.
I Ketilsstaðaannál sem Pétur
ritaði á gamals aldri, segir svo um
þetta:
— Sendi sýslumaður Pétur
einn mann til Alþingis með sfn
bréf og önnur erindi, hver ei kom
aftur, heldur var haldið, að hann
á heimferðinni hefði hleypt til
sunds f Jökulsá á Fjöllum og svo
drukknað, þvf þareftir fannst
maður höfuðlaus á Axarfjarðar-
sandi, er hann var ætlaður, þar
menn ei annars von áttu. En af
hans meðhafandi fémunum og
peningum kom ekkert til skila
aftur nema annar hesturinn, er
að kom við Mývatn. —
1 formála að annálnum 1944
segir Jón Jóhannesson að annáll-
inn hafi verið ritaður f einni lotu
f allmiklum flýti. Muni Pétur
ekki hafa byrjað á honum fyrr en
um 1792, en þá var heilsu hans og
minni tekið að hnigna. Verður
þvf skiljanlegt að nokkrar skekkj-
ur sé f annálnum. Pétur var fjár-
aflamaður og gleymir því ekki að
minnast á tjón sitt. Hann gætir
þess ekki, að þá sló í bakseglin
þvf að hefði sendimaður komist
suður á Alþing þá hefðu skjöl
hans og peningar komizt til skila.
En sendimaður hvarf á suður-
leið og hefir ekki spurzt til hans
sfðan. Þetta má sjá á bréfabók
Ölafs Stefánssonar amtmanns,
þvf að f bréfum er varða Alþingi
þetta sumar, segir hann frá þvf,
að frá Pétri sýslumanni hafi eng-
in skil komið, vcgna þess að
sendimaður hans hafi farizt á suð-
urleið, með öll skjöl og peninga.
Svo Ifða 100 ár og þetta óhapp
er öllum gleymt. En þá gerðist
einkennilegur atburður norður f
' Kelduhverfi. Söguna um hann
skráði Björn Þórarinsson Vfking-
ur á Vfkingavatni og var hún birt
f „Hirld“. Sagan var á þessa leið:
— Fyrir tæpum 20 árum var
það eitt haust á Vfkingavatni, að
unglingsmaður, er Björn hét
Magnússon, var að ganga við fé
þar út með vatninu skammt frá
bænum. Það var komið fram á
kvcld og orðið niðdimmt þegar
hann er að ganga þarna, heyrir
hann allt f einu hljóð nokkur þar
vestur f hrauni þvf, er liggur
skammt frá vatninu að vestan.
Hljóðin voru tfð mjög, og gekk
þvf citthvað hálfan klukkutfma,
að einlægt heyrði hann þau, enda
heyrði hann glöggt hvar þau voru.
Aldrci segist hann hafa heyrt
önnur eins hljóð, svo voru þau
einkennilcg, svipað eins og vcrið
væri að kalla, en þó svo angistar-
lega veinandi og svo undarleg, að
hann þóttist viss um að þarna
væri ekki maður. Samt varð hann
hræddur, en iauk sér af við féð og
fór svo heim; var þá allt þagnað.
Kolniðamyrkur var, svo ekkert
varð grennslast eftir þessu um
kveidið. Og daginn eftur urðu
menn einskis vfsari.
Leið svo af veturinn. En vorið
eftir var Björn aftur að ganga við
fé þarna niðri f hrauninu. Kemur
hann þar að klettaskoru einni
þröngri og sér sitthvað hvftleitt
blásið þar upp úr sandinum.
Framhald á bls. 14