Lesbók Morgunblaðsins - 13.06.1976, Blaðsíða 5

djöfullinn er þaó, því að hann hef
ég séð,“ segir Iwan Karamasoff.
Sálfræðilega séð getur maður
harmað það, að jafn hrífandi og
máttugri veru og djöflinum sé
steypt af stóli: Sem per-sónugerð-
ur andstæðingur er hann slíkur,
að hægt er að horfast í augu við
hann og berjast gegn honum. En
svo fór um hann eins og um Guð,
að hann varð ópersónulegur:
„Þau eru laus við Hinn vonda, en
hinir illu verða eftir,“ bölv.ar.
Mefistofeles. Töfrar sáttmálans
við djöfulinn eru einnig horfnir:
Frelsið til hins illa verður kulda-
legra og vélrænna, þegar aðeins
er um að ræða óskiljanlega illa
grundvallarregiu. A þetta að ein-
hverju leyti við um það, þegar
ungir morðingjar skýra frá því
kuldalega og án sektartilfinning-
ar, að þeir hafi aðeins viljað vita,
hvernig það væri að drepa mann?
Sérhver kynslóð hefur sína eig-
in reynslu af hinu illa, og hver
einstaklingur verður að heyja
sina eigin glímu við það. Vett-
vangur þeirrar baráttu er hinn
innri maður. Og hér erum við
komnir að mergi málsins, megin-
tilefni þessara hugleiðinga: Af
hverju setur maðurinn sér að
forðast hið illa, að vera óháður
hinu illa? Frelsið í sjalfu sér
fremur að vera frelsi til ills en frá
hinu illa. Hið sjálfráða skref til
hins illa hefur mikið aðdráttarafl,
og freistingarnar virðast meira að
segja vaxa, þeim mun greindari
og snjallari sem menn eru. Atti J.
Robert Oppenheimer, „faðir“
Hiroshima-sprengjunnar, við það,
er hann viðurkenndi meó skelf-
ingarsvip: „Við höfum unnið verk
djöfulsins".
Þeim mun fráleitara virðist
það, þegar vísindamenn afneita
hinum lífsfjandsamlegu eyðingar-
öflum,- sem urðu ekki fvrst
óhrekjanleg staðreynd í Ausch-
witz og Hiroshima. Allt ger-
ist af hvötum, og þar með er
það óumflýjanlegt, allt er til-
gangslaust, og þar með afsak-
anlegt — það er sannfær-
andi vörn fyrir lifið! Hið illa
— „Það er skelfilega stórt" — er
ógnun við allt mannkynið, því að
aðeins þar litið út af að bera, svo
að þvi verði tortimt eða hrundið
niður á omanneskjulegt tilveru-
stig.
En þar sem um lífið er að tefla,
hljótum við þó að búast til varnar,
eða er það ekki?
(Jr „Welt Kunst Kultur — West-
ermanns Monatshefte. syá. þýddi.
farsins og hefur. fram að þessu
gert til hans kröfur, sem eru hon-
um að mestu ofviða. Svo fremi vió
trúum ekki bibliunni bókstaflega,
hlýtur hin brennandi spurning að
vera þessi: Hvaðan hefur maður-
inn hlotið hæfiieikann til að vera
fjandsamlegur lífinu, spillandi,
eyðandi, tortímandi?
I raun og sannleika getur ekk-
ert dýr verið „illt“ þar sem það er
eðlisbundið, og þess vegna talar
lika Konrad Lorenz um „hið svo-
nefnda illa". I nútíma atferlis-
rannsóknum er hið illa ekkert
vandamál út af fyrir sig, því að
það er alls ekki til. Samkvæmt
þeim er hér um eðlishvatir að
ræða (eins og til dæmis árásar-
hneigðina), sem maðurinn hefur
hlotið í vöggugjöf — að erfðum
frá náttúrunni. Til skýringar og
skilningsauka á árásarhneigðinni
í dýraríkinu má benda á ýmsa
undurfagra lífshætti eða máta í
ir fastbundnum eðlisfyrirbærum
— og séu heldur ekki varnarlaus-
ir gagnvart frumhvötunum. Eins
og Ríkharður 111 („— hef ég i
hyggju að verða illmenni —“)
hefur maðurinn frelsi til að velja
á milli þess, hvort hann beiti sér í
þágu hins jákvæða eða neikvæða.
Hið illa tilheyrir fyrst og fremst
sálfræðinni sem málefni, sem
varðar vilja og meðvitund, og hún
hafnar því heldur ekki. Þvert á
móti keppist hún oft við að gera
hið illa eðlilegt og skiljanlegt:
Vonbrigðum fylgi árásarhneigð,
bælingu hvata undirokun og
þannig sé í sálarlifinu um or-
sakakeóju að ræða, sem hafi
óheillavænleg áhrif. Þar sem
hvert barn er I skrifað blað er því
á þennan hátt beinlínis innrætt
hið illa með uppeldinu. Sá kostur
fylgir þessari afstöðu, að það
verður ekki að lítt reyndu gefizt
upp við að ala ódælt og illskiptið
samkvæmt hinni kaþólsku kertn
ingu.
Sagan um syndafallið á þá skýr
íngu, sem mannkynið hlýtur mjög
snemma að hafa gripið til: Hið illa
var utanaðkomandi, barst mann-
kyninu fyrir milligöngu freistar-
ans, slöngunnar, djöfulsins. Það
sýnir hinn ójafna leik: Annars
vegar er hinn veiki maður og hins
vegar hinn slóttugi freistari og
útsendarar hans, hinir illu andar
eins og hann.
Sá, sem nú vildi spyrja frekar
— og nú erum við þegar á sviði
guðfræðinnar — „Hvernig komst
hið illa í djöfulinn?", rekst á há-
spekilegt vandamál, sem engin
rökfræði fær leyst. Hin kristna
goðsögn, ef svo má segja, hermir
frá erkienglinum Lucifer, sem
gerði uppreisn gegn Guði og
stofnaði ríkí hins illa ásamt áhang
endum sinum. Samkvæmt því
hefur Guð eiginlega ekki skapað
barn upp að nýju með því að
veita því eftir mætti jákvæða
reynslu í stað hinnar neikvæðu.
Dæmi úr kvikmyndinni: Barns-
ókindin hefði getað orðið frið-
semdarbarn og leikið sér heima,
eins og önnur börn.
En þó ekki í öllum tilfellum? Er
alltaf hægt að skýra afbrot út frá
því neikvæða, sem gerzt hefur i
bernsku? Nær heimur hins illa
ekki út fyrir hana? Hvernig verða
jafn smámunalegar og ómerkileg-
ar persónur til eins og fangabúða-
stjórinn Höss í Auschwitz? Af
hverju skortir flugmennina á
sprengjuflugvélunum, þá sem ýta
á hnappa, sektartilfinningu?
Hvað um nútima sambandsleysi
fólks, sem skiptir sér ekkert af
öðrum? Hversu lengi verður hald
ið áfram hinni stöðugu eyðilegg-
ingu hins eina umheims, sem við
eigum?
Hið illa í öllu sinu veldi skapar
djúpsálarfræðinni ærin viðfangs-
efni. Hvort sem C.G. Jung heldur
fram hinum „dökku hliðum" und-
irmeðvitundar okkar allra eða Sig
mund Freud neyðist til að gera
ráð fyrir sterkri sjálfstortiming-
arhvöt, þá líta þeir svo á, að hið
illa blundi frá upphafi i innstu
vitund mannsins. Erich Fromm
telur einnig eins og Freud að hið
illa sé skapgerðareiginleiki, sem
ef til vill mótist af hinu félagslega
umhverfi, en sé meðfæddur
möguleiki. Og þar með erum við
harla nærri hugmyndinni um
erfðasyndina, sem hvilir á sér-
hverju „saklausu“,nýfæddu barni
hið illa, heldur látið það viðgang-
ast. (Spurningin „Hvers vegna?"
kemur mörgum trúuðum manni í
vanda.) Önnur sögn, sem til dæm-
is Manikear héldu mjög fram,
fjallar um baráttu, sem frá upp-
hafi hafi staðið milli Guðs og And-
skotans, „undirheimahöfðingj-
ans“. Það samrýmist að sjálfsögðu
ekki hinni kristnu kenningu um
Guð almáttugan. En að djöfullinn
sé til og aðrir illir andar, verður
eiginlega ekki vefengt fyrr en á
efsta degi. Um þessar mundir á
Páll páfi við skilningsleysi sinna
eigin klerka að stríða, þegar hann
Iýsir því yfir, að djöfullinn sé
„lifandi, andleg vera". „Frjáls-
lyndir" guðfræðingar hafna um-
svifalaust tilveru Satans — og
varpa ábyrgðinni á hinu illa aftur
á hinn fullveðja mann. Eða er það
enn eitt kænskubragð Belsebubs,
sem auðvitað hefur áhuga á að
stuðla að þessu á laun?
En jafnframt hefur gagnstæða
hreyfingu borið hátt, þar sem er
hin hávaðasama djöfulsdýrkun,
sem 1 senn hefur verið höfð í
frammi af sjúklegum æsingi og
kræfri kaupmennsku. Kaþólski
guðfræðingurinn Herbert Haag,
sém afneitar djöflinum, skýrir
fyrirbærið þannig: „Djöfulstrú er
alltaf vöntun águðstrú." En Haag
lítur á hið illa sem afl, mátt, sem
stöðugt sé að verki, og þá liggur
nærri að álykta sem svo: Hinn
vondi og hið illa eru tvær hliðar á
sama veruleika, það er að segja
hinu síkvika afli hins illa, sem þar
með er skoðað sem sjálfstæð hvöt.
„Hvort guð sé til, veit ég ekki, en
„Og Eva —" heitir þetta
málverk eftir Richard
Lindner.
Morðvélunum
snúið gegn kon-
um og börnum
— málverk eftir
Picasso.
lífsbaráttunni eins og til dæmis
verndun landsvæðis og makaval i
samkeppni. 1 öllu falli er „hið
upprunalega hljóðaði svo, að eng-
an mætti drepa i eigin samfélagi
— en dráp á „óvinum" var aftur á
móti ekki bannað. Boðorð Jahves
(einnig hið brotna, „Þú skalt ekki
girnast konu náunga þíns“) varða
viðhald og varðveizlu samfélags
ins. Hið eigingjarna atferli Daviðs
illa“ ekki viðfangsefni atferlis-
rannsóknanna sem visindagrein-
ar, en þar sem þær fjalla ekki
einungis um dýr, heldur einnig
manneskjur, hafna þær einnig
einfaldleikans vegna hinu illa hjá
þeim. Allt gerist af hvötum, og
hinn glöggi sjáandi, Konrad Lor-
enz, hefur veitt því sérstaka
athygli, hvernig atferli, sem hef-
ur sinn rétta og eðlilega gang,
breytist i „tómagangshegðun" —
sem lýsir sér í eyðileggingar- og
skemmdarfýsn, sem virðist þjóna
hlutverki eins konar „hvatavent-
ils“. Hið illa verður þá að vísu
meiningarlaust og heimskulegt
atferli, en þó „eðlilegt" og réttlæt-
ing er nærlæg.
Þegar Lorenz tekur eftir „sið-
ferðilega hliðstæðri hegðun“ þeg-
ar hjá dýrum, viðist sú skoðun
vissulega liggja að baki, að mann-
inum sé ekki aóeins gefin eðlis-
bundin hegðun, heldur og sið-
ferði, siðgæði, þannig að hann sé
sér vitandi um atferli sitt og geti
lagt mat á það. Miðað við heil-
brigða skynsemi mætti þannig
ætla, að viljaákvörðun væri und-
anfari illra gjörða, þannig að
menn séu sem sagt ekki ofurseld-
©