Lesbók Morgunblaðsins - 13.06.1976, Page 11

<
nokkurs konar dauðabómur. Og
kannski ekki. Hvernig er hægt að
vera viss um það, ha? Annars
brást ég ekki þannig við honum."
„Nokkru sinnum var ég komin
fast að mörkum annars heims.
Einu sinni var ég lýst látin. Þegar
þeir svo tilkynntu mér, að ég væri
með krabbamein, hló ég aðeins að
þeim og sagði: „I hreinskilni sagt,
þá fer þetta nú bráðum að verða
fiflalegt."
„Ég vann að skáldsögu, þegar
ég veiktist. Ég var búin með 200
blaðsíður. Ég henti þeim — öllum
— eftir krabbameinsuppskurð-
inn. Þær skiptu mig engu framar,
það eina, sem komst að í huga
mér, var það, að mál væri komið
til að einhver skrifaði um þennan
sjúkdóm. Og mér fannst mikil-
vægt að kona skrifaði um hann, til
að færa sönnur fyrir þvi, að kona
hefði möguleika til að sigrast á
þeim hégómleika, sem hún hefði
engan rétt á að sýna um missi á
hluta af fegurð sinni.“
„Það var allt, sem ég þurfti að
losna við með því að skrifa bók-
ina. Smá hégómleika. Það er ekk-
ert í samanburði við sumt, sem
aðrir rithöfundar hafa þurft að
láta frá sér með þvi að skrifa um
hluti, sem hafa kostað þá fengels-
isvist og jafnvel dauðadóm ..“
„Og ég vildi brjóta gegn viður-
kenndum forboðum."
„Hví í fjáranum ætti krabba-
mein að vera forboðið viðfangs-
efni? Við tölum um svartadauða,
um kóleru, berkla og allt það, sem
ekki mátti ræða áður fyrr, þvf að
alla þá sjúkdóma er búið að rann-
saka til hlitar; við vitum deili á
þeim núna og lækningu gegn
þeim. En þegar röðin kemur að
krabbameini, látum við eins og
regndansararnir í Mið-Afríku. ...
Þetta er allt svo bjánalegt, að ég
gæti öskrað. Við eyðum milljörð-
um til að senda eldi'laugar til
tunglsins i leit að sandi i stað
sjúkdóms, sem er jafnskæður og
svartidauði var áður fyrr. Enn
fleiri milljörðum í gjöreyðingar-
vopn, og aðeins einn tíundi hluti
þess, sem þau kosta mundi nægja
til að fjármagna rannsóknir í leit
að lækningu. En á meðan höldum
við áfram regndansinum."
Ungfrú Knef segir, að „Dómur-
inn“ fjalli ekki í sjálfu sér um
krabbamein; sá kafli er varla
lengri en 30 blaðsíður. Uppskurð-
urinn veitti henni þróttinn til að
skrifa, en hún segir að hann eigi
að vera henni nokkurs konar
stökkbretti.
„Ég hata sársauka. Hann hefur
niðúrbrjótandi áhrif á mig. Sárs-
aukinn gerir menn eigingjarnan.
Hann tekur mann allan á vald
sitt. Hann gerir mann ófæran um
að koma auga á þjáningar ann-
arra, að skilja aðra, að finna út-
geislan annars fólks. Hann gerir
okkur að mjög vesælum mann-
eskjum. Og það er einnig bannað
að skrifa um hann.“
„En ég vildi lýsa bjargarleysi
fólks. Því andartaki, sem maður
e.r veikur, andartakinu sem mað-
ur er þróttlaus, þegar maður er
likamlega háður öðrum, þegar
maður er bjargarlaus. Þetta
bjargarleysi fólks og heimska
þess — hversu þá er ógeðslega
ófært um að viðurkenna heimsku
sína og þar með hjálpa sálfum sér
og öðrum — fyllir mig reiði.
Kuldi fólks sem þarfnast hjálpar,
og umkomuleysið sem þar birtist,
fyllir mig takmarkalausum við-
bjöði. Hér er ekki um að ræða
meðaumkun. Ég hata meðaumk-
un, eins og ég hata sjálfsmeð-
aumkun. Ég kann aðeins að meta
hjálpsemi.
„Við eigum gott orð i þýzkunni:
Mitmensch. Það þýðir sá, er er
með þér, meðbróðir þinn eða syst-
ir. Svo fann ég upp orðið „der
Gegnmensch", sem þýðir sá, sem
er á móti þér, ómennsk vera.“
Hún á enn eftir að útskýra
þetta hugtak nánar, en eitt er
fullvíst, að gott dæmi um „Gegen-
rnensch", er hundrað læknar i
sameiningu, sem hún hefur
kynnzt og siðan gleymt.
„Að sjálfsögðu hef ég kynnzt
læknum, sem hafa bjargað lífi
minu — en það voru þeir, sem
björguðu mér úr klóm lækna, sem
höfðu nærri gengið af mér dauðri.
Ég skil ekki, hvi læknir ætti ekki
að mega sæta gagnrýni — fyrst og
fremst frá sjúklingunum, en einn-
ig frá umheiminum, blöðunum.
Ég gegni starfi, þar sem ég er
gagnrýnd fyrir allt sem ég að-
hefst, jafnvel að draga andann."
„Til eru óteljandi önnur störf,
þar sem þessi regla er viður-
kennd, stjórnmál, til dæmis —
svo hví skyldi ekki mega gagn-
rýna fólk, sem ber ábyrgð á lífi
annarra? Þeir virðast ekki mega
heyra það nefnt; eru þeir svona
óöruggir með sjálfa sig?“
„Ég trúi þvi, að þá ætti að prófa
líkt og flugmenn. Flugmenn bera
einnig ábyrgð á lifi annarra, og
þeir eru látnir gangast undir próf
á hálfs árs fresti. Læknir gengst
aldrei undir slikt próf.“
„Ég geng til tveggja lækna að
staðaldri, nú sem stendur. Annar
er i New York en hinn hérna. Þeir
sögðu báðir: Af hverju komstu
ekki strax í upphafi? En þá
þekkti ég ekki annan þeirra, og
náði ekki í hinn — og þótt ég svo
hefði gert það? . . . Hvað hina
snertir, kannski að einum lækni í
Salzburg undanteknum, okruðu
þeir allir á mér, aðeins vegna
þess, að ég er Hildegard Knef, eða
þá öll sundurskorin; þeim vil ég
helzt gleyma."
1 dag sagði Hildegard Knef:
„Ég lifi lífi minu nánar en áður.
Ég verð reiðari en áður, og ég á
erfiðara með að umbera aðra.
Hins vegar er ég nú færari um að
njóta lífsins — mér hefur aldrei
fundizt ég meira lifandi en núna
„Til þess að þrauka, verður
maður einnig að sigrast á tauga-
truflunum sínum. Við erum öll
meira eða minna taugatrufluð
Við höfum borið skynbragð á að
leiða þá orku, sem taugatruflan-
irnar framleiða yfir í vinnu. Fyrir
mér eru þessar truflanir storkun
sem ég verð að sigrast á. Allt frá
því er ég get munað eftir mér, hef
ég reynt að slaka á með vinnu. Því
Framhald á bls. 14
Ásgeir Jakobsson
ÖSKJU-
HLÍÐAR-
ÞANKAR
Öskjuhlfðin er lág og maður
nálgast ekki ntikið guðdóminn
við að fara upp á hana, fremur
en annað, sem farið er uppá.
Guðdómurinn er víst svo hátt
uppi, að hæðarmunur á jörð-
inni skiptir ekki máli. Þeir eru
að segja, að við séum öll álfka
nálægt honum, hvort sem
stöndum hátt eða lágt. Það hef-
ur mér alltaf fundizt notaleg
kenning. Hún hentar mér vel.
En þó að það skipti ekki máli
uppá guðdóminn, hvort maður
er f Norðurmýrinni, Öskju-
hlfðinni eða Henglinum og
ráðherra eða öskukarl, þá finn
ég glöggt fyrir lyfting f sálar-
óverunni við hæðarmun, þó
ekki sé nema rölta úr Norður-
mýrinni og uppf Öskjuhlfðina
(hæðarmun f hinni merking-
unni þekki ég ekki). —
þankar þeir, sem hér birt-
ast eru sólarþankar í litlu
rjóðri með fæturna f
skugga en höfuðið f sól. Of
sterk sól á höfuðið er skýr-
ingin á þessum þáttum.
Barningsheimspekin er
eðlilega jafngömul mannkvn-
inu, þar sem hún byggist á þvf
að klórað sé f bakkann meðan
hjartað slær. Eða með öðrum
orðum: barningsheimspeki er
sjálf lffshvötin, sem hefur þró-
azt upp f þá lífsskoðun eða
heimspeki með sumu fólki, að
því sé skylt að halda f sér
líftórunni, svo lengi sem þess
er nokkur kostur, og taka sfð-
an dauða sínum f baráttu; falla
fyrir honum en gefast ekki
upp fyrir honum. Það er cngin
kenning til um þessa heim-
speki, heidur er hún f taugun-
um fyrir arfgengi, uppeldi og
aðstæður. Af þessu leiðir að
hún þróast mjög misjafnlega
með einstaklingum og þjóð-
um. Með sumu fólki verð-
ur hún ekki rótfastari en
svo, að það gefur allt á bát-
inn við minnsta andbyr.
Það sem við nefnum
SEIGLU f daglegu tali, er oft-
ast rótgróin barningsheim-
speki. Maðurinn telur sér skylt
að halda áfram að róa, þótt
enginn sjáist árangurinn og
engin sé vonin. Barningsheim-
spekin er eðlilega mjög rótgró-
in mcð lslendingum, og greri
og dafnaði f sjálfu taugakerfi
þjóðarinnar við árina og orfið
og óblftt náttúrufar. En nú cr
barningsheimspckin að hverfa
úr taugunum og við verðum að
fara að tileinka okkur hana
sem kenningu. Það þarf góöan
mann og meiri heimspeking
en mig til að berja saman og
bókfesta kenningu um fs-
lenzka barningsheimspeki.
Eg vil þó banda á það, að
mér finnst hún hafa greinzt
mjög f tvær megingreinar, sem
ég vil nefna SAUÐARHEIM-
SPEKI og STEINBÍTSHEIM-
SPEKI. Önnur þróast til fjalla
f nánum samskiptum við fs-
lenzku sauðkindina, þráa og
ódrepandi skepnu, en hin f við-
ureign við steinbftinn, sem
lfka er þrár en skaplvndið
kuldalegra en hjá sauðkind-
inni. Steinbfturinn sleppir
ekki kjafttakinu fyrr en dauð-
ur og hann glottir oft kulda-
ég rita þessa setningu, þá verð-
ur mér hugsað til þess, að ég
hef aldrei heyrt minnzt á neyð-
aróp drukknandi manna
vestra og eru þó margar glögg-
ar frásagnir til af sjóslysum,
sem menn voru til frásagnar
af. Það kann að vera að slfkt
dæmi finnist en það væri þá til
að staðfesta regluna. Eg minn-
ist f þessu sambandi, að eitt
sinn sökk bátur skammt fyrir
utan Ófæruna í Bolungarvfk
og með honum sukku fjórir
■nenn, allir ofan dekks, þegar
hann sökk. Það heyrðist ekki
bofs í einum einasta þeirra,
hvað þá neyðarkall, sagði mér
formaðurinn á báti, sem kom
þarna að, en gat engum bjarg-
að. Frægt er dæmið um mann-
inn, sem datt út (Bolvfkingur)
og um leið og hann barst aftur
með bátnum, rétti hann hönd-
ina f átt til formannsins, sem
sat við stýrið, og sagði: —Viltu
gjöra svo vel að rétta mér
hcndi. Miðað við að maðurinn
var ósyndur og var að sökkva,
verður þetta að kallast að taka
dauða sfnum með ró. Og þeir
áttu það til að hlægja að dauð-
anum. Einu sinni hvolfdi ára-
báti, sem var að koma upp á
Vfkina. Tveir menn voru á.
Annar þeirra komst strax á
kjöl, en hinn lenti undir bátn-
um og skaut ekki upp fyrr en
hann var kominn að þvf að
lega svo skín f tanngarðinn, f
dauðateygjunum.
Steinbítsheimspekina met
ég æ meir sem lfður á ævina,
þótt mér þætti stundum Iftil
glóra f henni f æsku; þetta
væru nánast vitlausir menn,
sem reru og reru, þó að þeir
fengju varla f soðið róður eftir
róður, og stundum vertfð eftir
vertfð oftast með dauðann inn-
an borðs, sem svo efnn daginn
leysti þá frá stritinu. Aðra
lausn áttu þeir sér ekki frá
því.
Aldrei varð merkt á þeim, að
þeir væru hræddir við dauð-
ann, f þessu nána sambýli, en
þeir töldu sér skylt að verjast
honum eins lengi og kostur var
á. Gætni var ekki sprottin af
hræðslu, heldur var hún
skvlda við lífið. Þeir dóu svo
þegjandi og hljóöalaust. Sem
springa. Þetta var mjög ófríð-
ur maður, og frfkkaði náttúr-
lega ekki við það að tútna út,
og þegar hinn sér framan í
hann, þar sem hann sjálfur
hékk í dauðans greipum, þá
setur að honum óstöðvandi
hlátur, og það var með herkj-
um að hann gat fyrir hlátri
seilzt f félaga sinn.
Sjálfur hef ég verið sam-
skipa manni, sem hafði til-
einkað sér steinbftsheimspeki
meir en nokkur annar, sem ég
hef þekkt. Þetta var skýrleiks-
maður (enda frændi minn), en
ekki held ég að hann hafi til-
einkað sér stcinbftsheimspeki
sfna með sjálfráðum hætti,
heldur hafi hann drukkið
hana í sig með móðurmjólk-
inni. 1 næsta þætti rek ég þetta
dæmi um innlifaða steinbfts-
heimspeki.