Lesbók Morgunblaðsins - 12.09.1976, Blaðsíða 11

Geir Sigurðsson
frá Skerðingsstöðum
Síðasti fram-
boðsfundur
Bjarna
fr á Vogi

Sumarið 1908 fóru fram kosn-
ingar til Alþingis eins og kunnugt
er. Almennt hefur verið talið, að
fáar eða engar Alþingiskosningar
hafi verið sóttar af meira kappi.
Sjálfstæðismálið var þá efst á
baugi, og sambandslagafrumvarp-
ið alkunna hinn mikli hitagjafi
kosningabaráttunnar.
Þetta sumar bauð Bjarni Jóns-
son frá Vogi sig fram i Dalasýslu í
fyrsta sinn og vann þá glæsilegan
sigur. Hann var þá hálffimmtug-
ur að aldri en var þingmaður átt-
haga sinna samfleytt í 18 ár, þang-
að til að hann féll frá sumarið
1926. Hann bauð sig fram sex
sinnum í Dalasýslu og náði alltaf
kosningu með miklum meirihluta.
Hann var gæddur glæsilegum
hæfileikum, átti ærna lifsreynslu
og hafði til að bera mikla stjórn-
mála-þekkingu. í kosningabarátt-
unni 1908 stóð mikill ljómi af
nafni Bjarna frá Vogi, og i mörg
ár stafaði jafnan birtu á braut
hans. Og lengi mun verða numið
staðar við nafn hans, þegar sjálf-
stæðisbaráttu þjóðarinnar á
fyrsta og öðrum áratug aldarinn-
ar verður minnst. Bjarni var höfð-
ingu heim að sækja. Bæri Dala-
mann að dyrum hans, var hann
boðinn velkominn og þá ekki
'spurt um ætterni, efnahag eða
pólitíska skoðun, höfðinginn var
hafinn yfir slíka smámuni. Ráð-
snilli hans og greiðasemi var slík,
að hann vakti jafnan traust
þeirra, sem leituðu aðstoðar hans.
Þótt Bjarni gæti verið óvæginn
bardagamaður og meinyrtur and-
stæðingur, þegar þvi var að
skipta, var málefnið sjálft jafnan
sá glitþráður, sem varpaði ljóma á
sviðið. Eðli hans og venja var að
berjast fyrir opnum tjöldum.
Það kom fljótt í ljós eftir að
hinum mikla áfanga var náð í
sjálfstæðismálunum árið 1918, að
Bjarni frá Vogi hafði lifað sitt
fegursta sem stjórnmálamaður.
Nýr þáttur hlaut að hefjast í
stjórnmálasögu þjóðarinnar.
Gamla flokkaskiptingin varð. að
mestu úr sögunni. Þrjár þjóð-
málastefnur voru að hasla sér völl
í landinu. Tvær þeirra, jafnaðar-
stefnan og framsóknarstefnan,
voru fremur fljótar að .mótast, en
sú þriðja, sem var lengst til
hægri, var nokkuð lengur að
mynda sitt form. Sú stefna mynd-
aði fyrst stjórnmálaflokk á Al-
þingi 1924, en I kosningunum
1923 gengu fylgdarmenn hennar
undir nafninu Borgaraflokkur.
Þótt Bjarni frá Vogi gengi aldrei í
neinn stjórnmálaflokk nema
Sjálfstæðisflokkinn eldri, en sá
flokkur var ekki lagður niður fyrr
en árið sem Bjarni dó, þá var
talið, að hann mundi helst eiga
samleið með þeim flokki, sem stóð
lengst til hægri. Þess vegna fór að
bera á því strax eftir 1918, að
margir gamlir samherjar Bjarna I
Dalasýslu virtust ekki lengur geta
orðið honum samferða á öllum
leiðum. Margir bændur og búalið-
ar urðu fylgjendur Fransóknar-
flokksins, og I héraðinu skapaðist
nokkur áhugi fyrir að koma á
þing fulltrúa, sem fylgdi stefnu
þess flokks. Þess vegna var það,
að eini mótframbjóðandi Bjarna I
kosningunum árið 1919 var fram-
sóknarmaður. Það var vel metinn
bóndi í héraðinu, Benedikt Magn-
ússon í Tjaldanesi. Hann var for-
ustumaður í málefnum sveitar
sinnar og veitti kaupfélagi henn-
ar forstöðu. Úrslit kosninganna
urðu þó þau, að Bjarni hélt velli
með miklum atkvæðamun. Svo
liðu fjögur ár. A því tímabili hafði
komið enn greinilegar í ljós, að
mikið bil var á milli stefnu
Bjarna frá Vogi I landsmálum og
stefnu Framsóknarflokksins.
1 ársbyrjun 1923 héldu Dala-
menn þingmálafund þar sem
mættir voru 2 kjörnir fulltrúar
frá hverjum hreppi sýslunnar. A
þessum fundi deildu menn fast
um ýmis mál, einkum landbúnað-
armál og menntamál. Talið var að
þarna hefðu fyrst og fremst deilt
samherjar og andstæðingar
Bjarna frá Vogi. Þegar kom fram
á veturinn, fóru menn að stinga
saman nefjum um það, hver
mundi ganga til orustu í Dala-
sýslu móti hinum gamla þing-
manni við væntanlegar Alþingis-
kosningar þá um haustið. Ýmsum
getum var að því leitt og ekki
færri en átta innanhéraðsmenn
tilnefndir sem líklegir. Enginn
skipulagsbundinn flokksfélags-
skapur var þá til I héraðinu, og
engum mun þá hafa dottið i hug
það snjallræði nútimans að halda
dans og eftirhermusamkomur,
sem væru tileinkaðar sérstökum
stjórnmálaflokki. í byrjun júní
þetta vor fór um Dalahérað
Tryggvi Þórhallsson, sem þá var
ritstjóri Tímans. Hann var þá á
leið til væntanlegra kjósenda
sinna á Ströndum. í þessari ferð
fann hann allmarga Dalamenn og
mun þá hafa unnið nokkuð að
undirbúningi framboðsins. Þrem-
vikum siðar reið Bjarni frá Vogi
„í Dali vestur“, ferðaðist um hér-
aðið og hélt leiðarþing. Skömmu
seinna fór það að berast manna á
milli, að sá maður, sem að þessu
sinni yrði teflt fram á móti
Bjarna, væri Theodór Arnbjarn-
arson, ráðunautur í búpenings-
rækt hjá Búnaðarfélagi íslands.
Og þegar tók að líða á sumarið var
framboð hans ákveðið. Theodór
var þegar nokkuð kunnur i Dala-
sýslu. Hann hafði verið á búnað-
arnámskeiði í Hjarðarholti síðla
vetrar árið 1921 og getið sér þar
hinn bezta orðstír. Fyrirlestrar
hans þóttu snjallir og þátttaka
hans á kvöldfundum skemmtileg.
En þó var talið, að hann hefði náð
hámarki sínu í ræðu, sem hann
hélt á skemmtikvöldi í lok nám-
skeiðsins. Sú ræða fjallaði um
málefni, sem var fyrir utan verk-
svið hans, en hún var flutt með
þeim hita og krafti, að hún hreif
þá sem á hlýddu. Að loknum
framboðsfundum haustið 1923
voru haldnar hrútasýningar i
Dalasýslu, og var Theodór dómari
á sýningunum. Þegar hann hélt
sýningu i Hvammssveit, sagði
hann frá því að fallið hefði niður
sýning í Skarðshreppi. Þegar
hann var spurður um ástæðu
sagði hann: ,,£g heyrði sagt, að
þeir væru orðnir svo pólitískir
hrútar þar í hreppi, að þeir vildu
ekki sjá mig.“
Þegar framboð Theodórs var
orðið ákveðið, fór kosningaspenn-
an að komast i algleyming. Margir
menn I héraðinu gerðust sjálf-
boðaliðar til að vinna að kosningu
hans. Auk margra bænda bar þar
mest á Birni Jónssyni, sem var þá
skólastjóri unglingaskóla i Hjarð-
arholti og séra Jóni Guðnasyni á
Kvennabrekku. Bjarni frá Vogi
gaf út tímaritið Andvöku á þess-
um árum. Jafnframt því sem
timarit þetta ræddi hugðarmál út-
gefandans, sjálfstæðismálið, fána-
málið o.s.frv. voru i því naprar
ádeilur á bæði bundnu og
óbundnu máli. Tímarit þetta kom
vestur í Dali, var því dreift á
heimilin í héraðinu seint í ágúst
1923. í ádeilugrein, sem var í
þessu hefti, stóð setning, er vakti
nokkurt umtal í héraðinu og kom
nokkuð við sögu kosningaundir-
búnings um haustið. Setningin
var á þessa leið: „Hvernig munu
nú tvílembingar Timans jarma, sá
í Hjarðarholti og sá í Kvenna-
brekku?"
Þó að sjálfstæðishetjan, Bjarni
frá Vogi væri ekki eins stórvirkur
á þessum tímum og hann var á
fyrri árum, var hann þó nokkuð
umdeildur. Satnherjar hans og að-
dáendur töldu honum meðal ann-
ars það til gildis, hve árvakur
talsmaður hann var efnilegum
námsmönnum, einkum lista-
mönnum, er leituðu ásjár Alþing-
is sér til framdráttar og hversu
honum varð ágengt á þessu sviði.
Fátækir hæfileikamenn hölluðu
sér að honum líkt og sterkum
stofni og báru til hans verðskuld-
að traust. Þessi þáttur i starf.i
Bjarna var bæði gildur og glæsi-
legur, og mun lengi stafa frá hon-
um ljómi á mynd þessa þjóðkunna
manns, líkt og þegar morgunsólin
gyllir hæstu tinda. Þetta haust
átti Bjarni sextugsafmæli. Nokkr-
um dögum seinna kom eintak af
dagblaðinu Vísi vestur í Dali. Þar
var getið afmælisfagnaðar Bjarna
og birt nokkur heillaske.vti, sem
honum höfðu borist. Eitt þessara
skeyta var frá gömlum Dala-
manni, Páli Ólafssyni frá Hjarðar-
holti. Það þótti snjallt að orðalagi
og bera með sér aðdáun á afrek-
um hins snjalla þjóðskörungs.
Skeytið var á þessa leið: „Heill
þér sextugum fulltrúa Dala, fröm-
uði mennta, lífverði lista. útverði
ættlands.“
I málgögnum andsta'ðinganna
kvað að sjálfsögðu nokkuð við
annan tón. Þar var Bjarni talinn
ganga manna lengst fram i að sóa
almannafé. Bjarni frá Vogi og
bmingarnir voru i þeim ummæl-
um i nánum tengslum. Ymsir
töldu stefnu hans í almennum
menntamálum vera á eftir tíman-
um, og margir deildu á hann fyrir
tómlæti í málum kjördæmisins,
einkum samgöngumálum.
Laust fyrir réttirnar kom dreifi-
bréf í héraðið, sem flest heimili í
sýslunni fengu á sjá. í bréfu
þessu var skorað á kjósendur í
Dalasýslu að kjósa Bjarna frá
Vogi. Undir þetta bréf rituðu
margir fyrrverandi Dalamenn, þá
búsettir í Reykjavík. í þeim hópi
voru tveir fyrrverandi prestar,
nokkrar konur, fyrrverandi
bændur, iðnaðarmenn og verka-
menn. Bréf þetta var mikið umtal-
að og nokkuð um það deilt.
Árið 1923 var talið frá sjónar-
ntiði veðráttunnar hagstætt land-
búnaðarár. Vorið var mjög gott,
heyfyrningar víða miklar, hey-
skapartíð og grasspretta mciri en
í meðallagi og nýting heyja góð.
Það lá því vel á mörgum bóndan-
um, þegar hann heilsaði starfs-
bræðrum sínum í réttinni, tók
Sjá nœstu 1
síðu