Lesbók Morgunblaðsins - 29.05.1977, Blaðsíða 7

hefur undursamleg stórvirki sem þið
botnið ekkert í. Þið skríðandi og nag-
andi ormar sem ættu að merjast undir
hæl mínum, fótum þess manns er
stefnir til stjarnanna".
í þessari skyndimynd eru tvö mikil-
væg atriði. Hið fyrra er vissa
Schuberts um listræna yfirburði sína
sem ávalt kom fram er verk hans bar
á góma. Hitt er sú staðreynd að i
augnabliksgeðshræringu vitnar hann
til Lessing en ekkert af skáldskap
hans færði hann í tónbúning þó hann
hafi sannarlega verið honum gjörla
kunnugur.
S,annfæring um snilligáfu sína
var sterk og ríkjandi einkenni í fari
Schuberts og sjálfsmati. Að vísu var
hún venjulega hulin bak við
eðlisrunnið látleysi sem stundum hef-
ur verið kallað feimni en var fremur
náttúrleg hógværð. En þetta
meðfædda sjálfstraust er mikilvægur
þáttur til skilnings á öldungis nýrri
listrænni eðlisgerð sem var nær
óþekkt fyrir daga Schuberts. Nú er
meðvitund listamanna um ágæti
verka sinna auðvitað enginn ný bóla
og var til að mynda meira áberandi
hjá Beethoven. En mikillæti af þeim
toga átti rætur í aldagamalli tengsla-
og stéttaskipan þar sem tónlistar-
menn skipuðu mjög hefðbundinn og
sérstakan sess. Hvað Schubert við-
víkur voru þessi tengsl að engu orðin.
Hann fæddist árið 1 797, átta árum
eftir að stjórnarbyltingin franska
brauzt úr og lifði því bernsku sína og
unlingsár á miklum umbrotatímum
þegar forn lífsgildi hrundu að fullu og
öllu en byltingarkenndar hugmyndir
sóttu fram og skópu nýjan lífs-
skilning. Schubert umgekkst jafnt all-
ar þjóðfélagsstéttir. H:nn var
nátengdur aðalsmönnum t.d. Franz
von Schober og Josef von Spaun, en
flestir vina hans voru þó úr miðstétt
svo sem Jobann Mayrhofer og
Huttenbrennerbræðurnir og lágstétt,
en til hennar taldist Schubert sjálfur.
Það sem batt saman þennan marglita
kunningjahóp voru sameiginleg
áhugamál, að nokkru leyti svipaður
hugmyndaheimur og lífsstíll, en
framar öllu maðurinn og tónskáldið
Franz Schubert.
S em tónhugsuður var Schubert
þó algjörlega óháður einstaklingum,
hirð eða kirkju. Til allrar hramingju
báru örfáar tilraunir hans til að öðlast
„fasta" stöðu engan árangur. Áhuga-
leysi hans hefur þar vafalaust vegið
þungt á metunum. Schubert ætlaðist
beinlinis til þess að sess hans og
virðing í þjóðfélaginu væri í samræmi
við gáfur hans og hæfileika og metin
samkvæmt því. „Schubert er meira
virði en einhver herra von Schubert"
skaut hann að vini sinum Josef
Huttenbrenner, er oft var honum inn-
an handar í veraldlegum og fjárhags-
legum efnum. „Ríkinu ber að sjá mér
farborða. Eg var í heiminn borin
einungis til að skapa tónlist". Þessar
róttæku hugmyndir Schuberts um
stöðu og mikilvægi listamanna eru í
anda tuttugustu aldar en ekki eigin
samtiðar. Hugsanafrelsi hans kemur
skýrt og og fallegt í Ijós í músik hans.
Hann samdi sjáldan tónverk eftir
pöntun sem var þó enn algengt um
hans daga. Nær öll stórverk hans
voru samin án nokkurs sérstaks tilefn-
is. Það gerði honum sannarlega erfitf
um vik að koma þeim á framfæri.
Kirkjuleg tónlist hans er þó
undantekning að þessu leyti. Yfirleitt
var hún samin af gefnum tilefnum og
þvi oftast nær flutt undireins og hún
var fullgerð. En þessa háttar beiðnir
um músik komu ekki frá kirkjunni
heldur einstaklingum. Einn slíkur var
Ferdinand bróðir Schuberts sem oft
varð að sjá um tónleikahald fyrir þá
stofnun er hann veitti forstöðu. Af-
staða Schuberts til kirkjunnar var alla
ævi gagnrýnin og jafnvel fjand-
samleg. Þegar hann tónsetti latnesku
messuna sleppti hann undan-
tekningarlaust þessum orðum úr
trúarjátningunni: Et unam sanctam
catholicam et apostolichan ecclesiam
en það útleggst: Og (ég trúi) á eina
heilaga almenna og postullega kirkju.
"Viðhorf Schuberts til tónlistar
gagnvart öðrum listgreinum og skyld-
leika þeirra voru jafn byltingarkennd
sem sérstaða hans sem tónsmiðs.
Hann bjó til nýtt gildismat á þessu
óhlutrænasta tjáningarformi manns-
hugans með því að dýpka og víkka
umtak þess. Sköpunarhugsjón hans
— oft og tíðum form og innihald
sjálfra tónferlanna — er knýtt örðlist
og bókmenntum órjúfandi böndum.
Að sjálfsögðu gildir þetta fyrst og
fremst um sönglögin. Hinn 13. júnl
1816 kynnti Schubert á góðra vina
fundi tvö laga sinna: Amalia og
Rastlose Liebe. Hann hripaði í dag-.
bók sina: „Ég lék nokkúr tilbrigði eftir
Beethoven og eftir Goethe og Amaliu
Schillers. Hið fyrra vakti óblandna
aðdáun, hinu siðara var miður tekið.
Þrátt fyrir það, að sjálfur telji ég
Rastlose Liebe meira virði, olli hljóm-
ræn skáldsnilli Goethes áreiðanlega
miklu um hrifninguna". Tónskáldið
metur því ekki áhrif lagsins eingöngu
heldur orð og tóna sem jafnvæga
heild. Þetta á ekkert skylt við
hæversku heldur frumlega listgáfu.
Margir vitnisburðir eru til um skilning
og skoðanir Schuberts á skáldskap.
Af þeim aragrúa kerlingabóka er náð
hafa að festa rætur um þennan
óvenjulega mann, er sú einna verst
og lifseigust, sem útmálar hann sem
einfaldan og barnalegan lagasmið er
situr i eins konar leiðslu i kompu sinni
og „framleiðir" músik við allt sem
auga á festir. Ef við authugum vina-
hóp Schuberts verður augljóst hve
fáránleg þessi ranghugmynd er.
Franz von Schober, Johann
Mayrhofer og Eduard von Bauernfeld
voru til dæmis vel að sér og ágætir
smekkmenn á bókmenntir. Ef
skyggnzt er til lauslegri kunningja
rekumst við á nöfn eins og Franz
Grillparzer, frægasta leikskáld Austur-
ríkis um sina daga og August Wil-
helm von Schlegel, sem þýddi mörg
þekktustu verk heimsbókmenntanna
á móðurmál sitt með glæsibrag. Vina-
hringur Schuberts mættist nokkuð
reglulega ekki aðeins til að iðka
músik heldur líka á lestrarkvöldum
þar sem þeir kynntu frumsamin verk
og nýjar útgáfur. „í bókmenntum var
Schubert allt annað en grænjaxl",
skrifar Bauernfeld. „Til eru i eigin-
handskrift hans útdrættir sagnfræði-
legra og jafnvel heimspekilegra rit-
gerða. Dagbækur hans geyma hug-
dettur hans, oft býsna frumlegar,
einnig Ijóð og eftirlætis félagar hans
voru listamenn og fagurkerar". En
Schubert er auðvitað sjálfur bezta
vitnið um það, að hann gleypti ekki
gagnrýnislaust við öllum þeim Ijóðum
er bárust honum í hendur til laga-
smíða. Hann sagði eitt sinn við
Anselm Húttenbrenner: „Léleg kvæði
hræra engan streng. Ég píni sjálfan
mig en útkoman verður andleysið
tómt. Ég hef visað frá mér mörgum
kvæðum sem troðið hefur verið upp á
mig".
S chubert var fátækur alla ævi.
Hann hafði ekki efni á að kaupa
bækur. Margar hefur hann þó eflaust
fengið léðar hjá kunningjum sínum.
Samt átti hann ofurlitið bókasafn er
Franz von Scober útvegaði honum.
Það var að meginhluta bókmenntaleg
úrvalssöfn og sýnishorn. En þekking,
skilningur og smekkur Schuberts á
bókmenntum kemur langbezt fram i
hans eigin tónverkum. Hann samdi
lög við Ijóð yfir nítíu skálda — en alls
ekki af hreinni tilviljun. Höfundar
hans voru f fyrsta lagi skáld sem
vinsæl voru fyrir daga Goethes.
Þekktastir þeirra eru Hölty og
Matthisson. Schubert sótti mikið og
margt gott til þessa hóps á unglings-
árum sínum. Mjög snemma kynntist
hann Schiller og nokkru seinna
Goethe, sennilega í október 1814
þegar hann samdi Gretchen am
Spinnrade. Schubert leitaði til þess-
ara tveggja mestu skálda samtíðar
sinnar aftur og aftur. Fra því um
tvítugsaldur urðu skáld hinna róman-
tísku hræringa honum æ hugleiknari
enda voru þau jafnaldrar hans og
sálufélagar. Meðal þeirra má nefna
Novalis, Rúckert og Walter Scott.
Síðustu árin heillaðist loks Schubert
af Wilhelm-Múller og Heine er fóru í
mörgu aðrar leiðir en rómantikerarnir.
En auk þessa samdi hann alla ævi
sæg laga við Ijóð hagmæltra vina
sinna og kúnningja. Það eru einkum
þau kvæði sem hafa valdið þeim
misskilningi að hann hafi samið
músik við hvaða bull sem var. Þó
mörg þessarra kvæða séu hinn arg-
asti leirburður má ekki gleyma þeirri
mikilvægu staðreynd, að oft og tíðum
hefur hann kynnzt þeim fyrst i munn-
legum flutningi höfundanna, mælt
fram af hita og tilfinningu. Þau hljóta
þvi að hafa rist miklu dýpra i sál hans
en kvæði sem hann las í bók.
í beztu lögum sínum (og reyndar
lika þeim sem aðeins eru í „meðal-
lagi") vefur Schubert saman orðum
og tónum á þann hátt að úr verður
áður óþekkt listfyrirbæri, eins konar
tónskáldverk — lieder — þar sem
orðin varpa Ijósi á tónana og tónarnir
fylla út hugsun og tilfmningu orð-
anna. Osjaldan kafar hann miklu
dýpra i efniviðin, mannlegt eðli og
lífið yfirleitt, en orð fá megnað með
takmörkuðum tjáningarmætti sinum.
Schubert hengir sig aldrei í orðunum
sjálfum eins og gamla Bachs var
háttur. Það er hugblær Ijóðanna sem
tendrar hugmyndaflug hans. Þess
vegna tókst honum oft að skapa
frumleg meistaraverk úr mynd,
stemningu eða. óljósu hugboði kvæða
sem frá bókmenntalegu sjónarnuði
emgöngu eru hreinn óskapnaður
Schubert-lieder er ekki bara músik
þaðan af síður músik að Ijóði vic-
bættu, þar sem hægt er að mets oa
njóta lags og Ijóðs óháð hvort öcru.
Lieder hans eru sjálfstæður heimur
sem er bæði tónrænn og Ijóðrænn.
Frainhald á bls. 16.
FRAMZ SCHUBtRT: DUCTS
Janet Baker Oietrich Fischcr-Dieskau
FRAN2 SCHUBERT
GOETHE LIEDER
Dir*id> FiMbrr-Dminm, Ajtíoo Go*ld Mocrt, Putno
SCHl'BKKT
LIItDER TRIOS OUARTETS
• Avrjaw-/ tnf R Taárr l ^cÁXt