Lesbók Morgunblaðsins - 13.11.1977, Blaðsíða 11

Sigurður Guðjónsson:
Hugleiðingar
um Jón Hrak
„Einhvern tíma var maður einn
uppi, er þótti hið mesta varmenni.
Var hann því kallaður Jón hrak“.
Þannig hefst saga alþýðunnar
um Jón hrak eins og séra Skúli
Gíslason skrásetur hana í Sagna-
kveri sinu. Út af þessari frásögn
yrkir Stephan G. Stephansson tiu
erinda langt kvæði um Jón hrak.
Braglínur í erindi eru allt frá
fjórum og upp i sextán. Runurím
er rikjandi í öllu kvæðinu en hátt-
urinn er eins konar heimatilbúið
afbrigði af stafhendu. Kvæði
Stephans hafa þótt mjög þung í
formi, máli og hugsun svo varla
getur erfiðari og flóknari skáld-
skap. Þessu er þó ekki til að
dreifa með kvæðið um Jón hrak.
Það er tiltölulega auðskilið og i
hugsun og aðgengilegt að stíl,
máli og formi. Kvæðið er frásögn
af manni, frá fæðingu til dauða,
en á milli hugleiðir skáldið ævi-
kjör hans, örlög og aldarhátt.
Raunar er söguþræðinum einatt
ofið saman við hugrenningar og
viðhöfn skáldsins. Stephan er
fljótur að koma sér að efninu.
Hann byrjar einfaldlega á fæð-
ingu Jóns en
Hann skauzt inn í ættir
landsins
utanveltu hjónabandsins.
Þannig orðar skáldið það, nap-
urlega en þó jafnframt háðslega
og storkandi. Jón var því niður-
setningur sem barn og unglingur,
einn af mörgum ónafngreindum
olnbogabörnum íslenzkrar
bændamenningar allt fram á
þessa öld. Og hann fer sannarlega
ekki varhluta af miskunnarleysi
margmennis gegn lítilmagnanum.
En þar að auki var drengurinn
einrænn í lund, vel gefinn,
þrjózkur og uppreisnargjarn.
Hann hefur litlar mætur á kristin-
dómnum. Guð er honum greini-
lega eitthvað sem er utan og neð-
an við allt sem skynsemin fær
kannað og greint. En Jón er ekki
harður og óbilgjarn gagnvart hon-
um heldur fullkomlega áhuga-
laus.
Eiginleikum guðs hann
gleymdi,
grautað um það sem hann
dreymdi.
Gáfur Jóns og áhugi er á hinum
„veraldlegu" sviðum. Þekkingar-
þráin verður honum leiðarljós og
réttar staðreyndir meira virði en
háspekilegar bollaleggingar.
Mundi aftur auðveldlega
allt það smáa og veraldlega:
tölu lýðs, sem löndin ólu,
ljós sitt fengi tungl
frá sólu.
En Jóni lætur ekki vel að vinna
Tyrir brauði sínu. „Hugsandi þeg-
ar átti að vinna". Örlög hans
verða eins og flestra hæfileika-
manna í hans aðstöðu á Islandi i
nokkrar aldir. Hann varð félaus
flækingur. Astæðurnar eru aug-
ljósar og sagðar með orðum
skáldsins:
Hann varð fyrir öllu illu,
allra skömm á rangri hillu.
Þetta klúsaða orðalag er varla
tilviljun. Þvert á móti er þaó í stil
við erfiðleika Jóns og fjandskap
umhverfisins. Svipað stílbragð er
enn áhrifameira er skáldið lýsir
áhuga og elju Jóns á að varðveita
sögu þjóðar sinnar, þessa sama
fólks og reyndist honum svo
þungt i skauti.
Gróf upp hverja gamla bögu,
gleymda kafla úr þjóðarsögu.
(Rytjur af því rusli leifði
rásin tíða), en mörgu dreifði.
Sjálfsagt var sá óraaldur
átti skylt við svartagaldur.
Jón fær á sig galdraorð en fyrir-
mynd þjóðsögunnar mun hafa
verið uppi á timum galdrafárs.
Framkoma Jóns, orðafar og
„málsgögn" eins og skáldið orðar
það svo skemmtilega, stingur í
stúf við fastar hugsunarreglur
samfélagsins. Og æði hans þótti
„sérlegt", frekar grunsamlegt en
óvenjulegt, meira í ætt við eitt-
hvað hættulegt en flónsku og af-
glapahátt. Jón var vísindamaður i
hugsun og hélt þvi fram að menn-
irnir gætu náð tökum á náttúru-
lögmálunum og létt sér lífsbarátt-
una. Og heiðrikja hans var þeirr-
ar tegundar er einkennir þá menn
er mestu hafa valdió um framþró-
un menningarinnar í visindum,
heimspeki og jafnvel listum.
Hugði ei sannleik hóti betri
hafðar eftir Sankti-Pétri
heldr en ef svo hending
tækist
húsgangurinn á hann rækist.
Svona háþróað vitsmunalif er
erfitt viðfangs venjulegu almúga-
fólki og það nær ekki höggstaó á
ofjarli sinum á þessu sviði. Þetta
er of hátt uppi, of abstrakt, of
ópersónulegt og óskiljanlegt til að
hægt sé aó beita því gegn hugsuð-
inum. Illkvittnin verður því að ná
höggstaði á Jóni á annan hátt. Og
það má segja að hann leggi mönn-
um ,,vopn“ í hendurnar sem duga.
Hann er lika skáld. Og hann yrkir
hreinskilnislega um mannlega
náttúru sem menn vilja ekki flíka
nema svona í hálfum hljóðum
heima og í veizlum góðum.
i skáldskapnum brúast bilið
milli Jóns og múgmannsins. Hann
er kannski eini búningurinn sem
venjulegt fólk getur skilið hugsun
hans. Og fólkið skilur líka — sín-
um skilningi. Eflaust hefur skáld-
skapur Jóns verið talinn „klám og
guðlast“, en þessi orð voru skáld-
um horfinna tima hættulegri i
bókstaflegri merkingu en þau eru
nú. Hann fær viðurnefnið „hrak“.
Þannig lýkir skáldið skapgerðar-
lýsingu Jóns. En áður en það fjall-
ar um endalok hans kemur merki-
legur kafli sem er tvö erindi. Hið
fyrra er aðeins fjórar braglínur.
Og þess konar mótif kemur fyrir
aftur tvisvar á mikilvægum stöð-
um, er búið er að grafa Jón, og í
kvæðislok.
Það var svo sem sýnilegur
sá, sem gekk hann,
slysavegur,
og hann stefndi í átt
til fjandans
á afturfótum tíðarandans.
Þetta er útsmogin og snjöll lýs-
ing umhverfis og aldarháttar er
var ekki aóeins andlaus og misk-
unnarlaus heldur einnig frum-
stæðari, grimmari og djöfullegri
en flestar aldir mannkynssögunn-
ar. Á eftir þessu kemur tiu lina
erindi sem felur i sér meginhugs-
un alls kvæðisins:
Þegar alþjóð einum spáir
óláns, rætist það. — Ei tjáir
snilli mikils manns né sómi
móti fólksins hleypidómi.
Falin er í illspá hverri
ósk um hrakför sýnu verri.
Hún er aflsins heit að vinna,
hnekki hinu kraftaminna. —
Þó hann væri ei þjóðskálds maki,
það gat rætzt á Jóni hraki.
Þetta hrjúfa og samansnúna er-
indi þar sem hugsunin er bundin
aðeins lauslega, að því er virðist,
en er þó mjög ákveðin og sterk er
gott dæmi um það hve Stephan
segir oft stóra hugsun í fáum orð-
um. Erindið er bæði timabundið,
að þvi leyti sem það snertir Jón
sem einstakling og tímalaust hvað
varðar hugleiðingu skáldsins sem
sér hið almenna i hinu sérstaka. t
þessu tilviki eru það örlög Jóns
sem kveikja hjá honum eins kon-
ar sýn i mannlegt eðli. En þetta er
líka lokalýsing skapgerðar Jóns
og fyllir út í þá mynd sem áður
var komin og örlög hans og harrn-
saga verður lesandanum allt í
einu ljós. Hjá skáldinu kemur
fram í þessum ljóðlínum næstum
því óhugnanlega skarpur sál-
fræðilegur og þjóðfélagslegur
skilningur á því hvers vegna Jón
hlaut viðurnefnið ,,hrak“ og varð
olnbogabarn samtíðar sinnar.
Flestum veitist örðugt að lifa i
andstöðu við umhverfi sitt til
langframa án þess að bíða við það
tjón á sálu sinni. Mjög fáir ein-
staklingar eru svo andlega sterkir
að geta troðið eigin götur i lifi
sinu i blóra við guð og menn en
eiga jafnframt þá vizku sem gerir
þeim kleift að lifa í sátt við guð og
menn. Slíka sátt við sjálfa sig og
aðra öðlast aðeins þeir er fylgja í
raun sanneðli sínu og búa yfir
sálskyggni á eigin huga og ann-
arra. Þessir menn finna fullnæg-
ingu í starfi sinu og njóta ríku-
lega eigin uppskeru. Þó slíkur
maður kjósi sér að hafa orðið
meira ágengt út á við veldur það
honum ekki angri af því hann
hefur vald á sjálfum sér. Hann
hefur glö^gskyggni til að meta og
virða ævi sína i viðu samhengi
sögu, aðstæðna og eigin skapgerð-
ar. Með þvi móti verður honum
ljóst að honurn hefur heppnast að
gera eins mikið úr ævi sinni og
hæfileikum og framast er kostur i
þeim aðstæðum er hann býr við.
Fegursta dæmið um slíkan sigur
er líf og starf Stephans G. Step-
hanssonar sjálfs er auðnaðist að
virkja allan persónuleika sinn i
jöfnum hlutföllum. En slikt and-
legt þrek og heiðarleiki er aðeins
nokkrum gefið. Það eru fáir út-
valdir en margir kallaðir. I góðum
kringumstæðum kunna hinir köll-
uðu að fá að njóta sin af því þeir
geta lagt rækt við sérgáfur sínar
og sterkustu hliðar. Veikustu
hliðar þeirra, sem oft eru ekki
léttari á metunum, verða þvi
minna áberandi. í vondum kring-
umstæðum eru þeir neyddir til að
búa við — og sætta sig við við
hlutskipti sem þeim er ekki að
skapi. Og hið ærlegasta og upp-
runalegasta í skapgerð þeirra
kemst jafnvel aldrei til nema
hálfs þroska. Þá kemur klofning-
urinn i ljós og veldur enn meiri
árekstrum við umhverfið. Þetta
er algengt með frumlega ein-
staklinga sem gæddir eru miklu
ímyndunarafli og djörfu en hafa
óstöðugar tilfinningar og veikan
og þollausan vilja. Slikur maður
virðist Jón hrak hafa verið. Jón
var ekki „þjóðskálds maki“. Hann
var aðeins einn af mörgum sem á
vondri öld voru gefnar sérstæðar
og merkilegar sálareigindir sem
við nú á dögum myndum kannski
telja til „sérvizku". Jón sigrar
ekki umhverfi sitt. Það er um-
hverfið sem sigrar hann. í fram-
angreindu erindi kemur fram sú
skoðun skáldsins aö þungi al-
menningsálitsins geti orðið svo
stríður að orð þess og óskir verði
að áhrýnisorðum. Þetta er mikill
og bitur sannleikur. Sá, sem berst
fyrir því að lifa og finna til á eigin
máta í andstöðu við fjöldann, er
ætið í hættu að ganga öfganna
milli og tileinka sér imyndaða
sjálfsmynd sem er honum eins
óeiginieg og hin • kröfuharða
ímynd umhverfisins. Dulvitund
einstaklingsins gefst upp og sam-
þykkir hugarfar almenningsálits-
ins með þvi að dulbúa hana sem
alls kyns kenjar, artkannahátt,
þrjózku og jafnvel absúrd þanka-
gang sem flestum er litt skiljan-
legur. Á öld er andrúmsloft allt
var mettað grimmd, ótta, fáfræði,
dui, öhugnaði og göldrum gat þaö
komið fyrir að greindir menn
tækju að fást við einhvers konar
kukl af því þeir vissu að náttúran
starfar lögmálsbundiö og hægt er
að vinna með henni ef þekking á
þessum lögmálum er fyrir hendi.
Það stækkar sjálfsímynd varnar-
litils einstaæðings að sveipa um
sig einhvers konar annarlegum
hjúp og vera hálfgerður huldu-
maður, sem almenningi stendur
ógn og tortryggni af, í bland við
hatrið og fyrirlitninguna. En þótt
ævi Jóns og hans likra sé erfið og
kannski oftasl misheppnuð eru
þær þó hugdjarfar tilraunir til a
lifa samkvæmt sannleikanum og
sjálfstæðinu en ekki lyginni og
undirgefninni. í kvæðinu kemur
fram aðdáun Stephans á þeim er
lifa og hugsa upp á eigin spýtur,
eins og þeir eru menn til, en jafn-
framt samúð og djúpur skilningur
á þeirn örlögum sem er flestum
slíkum fyrirbúin af umhverfinu.
Dauði Jóns er jafn kuldalegur og
líf hans. Hann verður úti í stór-
hrið og frosti. Og hendingar
skáldsins verða hrjúfar, karl-
mannlegar, forneskjulegar og dá-
litið brokkgengar er hann segir
frá ævilokum Jóns og túlkar við-
horf almenningsálitsins á lifi
hans nteð orðum grafarmann-
anna:
Þá kvað einn: „Við úrráð höfum:
Út og suður karlinn gröfum.
Ei þarf lubbinn óvandaður
eins að liggja og dánumaður".
Framhald á bls. 16.