Lesbók Morgunblaðsins - 12.02.1978, Qupperneq 10

Lómagnúp-
ur, Skeiðar-
ársandur og
Öræfajökull.
Vatnslita-
mynd í póst-
kortsstærð
eftir Einar
Jónsson frá
Fóssi.
Jóhannes
Kjarval
skrifaði um
þessa mynd:
„Engan
samanburð
finn ég á
þessari litlu
mynd annan
en gæti verið
eftir hvaða
meistara scm
í hug kæmi
fyrr og nú.“
Þvers fyrir sjafni stendur
stórskorinn jötnaþór.
Skimar í allar áttir
Öræfajökull stór
Við bláleita bungu fjalla
beljar i gljúfraþröng.
Með hornóttan héluskalla
hann hlustar á vatnasöng.
Málarinn frá Fossi í Mýrdal gerði
þessa vísu um bæjarnafnann á Siðu
og litur þar kringum sig listamanns-
augum.
Foss á Siðu
Fagurt land á Fossi,
falla þar margar ár.
Lyftir sér litlu austar
Lómagnúpur hár.
Og loks skal tilfærð staka, sem mér
finnst með þeim beztu af lausavisum
Einars málara, er ég hef séð:
Á Kalbaki, konungi fjalla,
kysi ég helzt mér gröf.
Sjá yfir Siðuna alla,
suður um reginhöf
Ekki hvila þó bein hans þar heldur i
kirkjugarðinum gamla í Reykjavík.
Sýningin góða á
aldarafmælinu —
og þrjár eldri
Einar frá Fossi hélt tvær listsýning-
ar i Reykjavik í lifanda lifi og vann að
hinni þriðju, er hann féll frá. Fyrsta
sýningin var haldin i gamla Hótel
Reykjavík á Vesturgötu árið 1910
eða 1911, önnur i húsakynnum
Verzlunarskóla íslands, einnig við
Vesturgötu, árið 1917 og hin þriðja,
sem Hjalti sonur Einars kom á lagg-
irnar á Skólavörðustig 3 að föður
sinum nýlátnum árið 1922. Allar
þóttu þessar sýningar góð tilbreytni í
Reykjavíkurlifinu, þótt fátt muni
gagnrýnendur hafa sagt um þær í
blöðum.
í myndlistarsögu sinni segir Björn
Th. Björnsson þar sem hann getur
Einars Jónssonar málara: „Það var i
rauninni ekki fyrr en á aldarafmæli
hans i apríllok 1963, er yfirlitssýning
hans var haldin i Reykjavík að nafn
Einars Jónssonar frá Fossi tengdist i
vitund manna uppvaxtarskeiði is-
lenzkrar myndlistar '.
Ekki munu margir gagnrýnendur
hafa skrifað i blöðin um þessa sýn-
ingu. En einn var þó sá, sem ekki gat
orða bundizt, og skulu hér birt þrjú
brot úr grein hans í Morgunblaðinu
28. april 1963. Greinina skrifaði
meistari Kjarval. Svo að það munaði
um mannsliðið.
,,Það er ein mynd á sýningu Einars
Jónssonar listmálara, sem vekur máls
— vatnslitamynd í skugga milli
glugga — og á að vera þar — svo að
hún ekki upplitist við mikla birtu.'
Engan samanburð finn ég á þessari
litlu mynd annan en gæti verið eftir
hvaða meistara sem í hug kæmi fyrr
og nú. Fyrirmyndin er Öræfajökull
með Lómagnúp — með auðvitað
forgrunni. Aðrar myndir á sýningunni
eru frá ýmsum stöðum, flestar eða
allar hérlendar, mismunandi hugum-
tamdar -— oft með mikilli vinnu við
að festa hverfandi liti á léreft og
pappir. . . Önnur mynd er eftirtektar-
verð á suðurvegg og rétt áttuð ein-
mitt vegna þess hvernig upphenging-
in er, mynd af Síðunni í Skaftafells-
sýslu, þar sem fagurgrænan er svo
björt, en svartur sandur — þar í ofið
skínandi hvítum lækjum bergsvatns-
ins. Þessi mynd verkar einkennilega
alþjóðlega á mann. Maður hrífst af
sjónargrandvarleik þessa manns og
finnst af þeim ástæðum þetta vera list
— myndlist . . . Einar Jónsson átti
ánægjustundir við myndlistarstörf, en
algerlega óforretningslega — hafði
afkomu sína af öðru — líklega ham-
ingjumaður".
Fimmta sýningin —
og hin sjötta
í vor efndi sonur Einars, Hjalti
málarameistari, til sýningar á mynd-
um föður síns í Ásmundarsal við
Mímisveg. Þar voru til sýnis 43 verk,
bæði olíu- og vatnslitamyndir. Þessi
málverk eru eign margra manna en
nokkur í eigu Hjalta. Tvö þeirra seldi
hann á sýningunni eða eftir hana.
Norræna eldfjallastöðin, sem hefur
samastað innan vébanda Háskóla ís-
lands, keypti málverk af Kötlugosinu
1918, séðu úr Mýrdalnum á fyrstu
dögum eldsumbrotanna. Má ætla að
Einar hafi sjálfur verið sjónarvottur að
þeim hamförum, hafi kannski skropp-
ið austur í heimbyggð sina gagngert
til að mála glampann og mekkina frá
Kötlu, fjallkonu sveitarinnar. Að öðr-
um kosti hlyti Einar að hafa fengið
skilrika lýsingu á gosinu og gert mál-
verkið eftir henni. Dr. Sigurður Þórar-
insson segir mér að hann telji mynd-
ina merkilegt heimildargagn og nær
útilokað að hún sé hugsmíðin ein.
Hann beitti sér þessvegna fyrir þvi,
að þetta málverk kæmist i eigu eld-
fjallastöðvarinnar.
Skömmu áður en lokið var við
þessa grein opnaði Iðnaðarmannafé-
lagið i Reykjavik myndlistarsýningu
með verkum gamalla iðnaðarmanna
og annarra yngri. ..Náið er nef aug-
um", og þvi er ekki með ólikindum að
málarar skuli eiga öðrum stéttum
fleiri listaverk á sýningunni. Þeir hafa
margir hverjir fundið hjá sér þörf fyrir
að gefa listrænni hvöt sinni útrás með
því að beina litlum pentli að pappir
eða striga milli löngu strokanna á
stóra veggfleti.
Þarna á iðnaðarmannasýningunni
eru þrjár myndir eftir Einar frá Fossi. í
grein Valtýs Pétursson listmálara um
sýninguna í Morgunblaðinu 4. des
stendur m.a.: „Einar Jónson frá Fossi
á þarna mjög skemmtileg verk:
Drangey og Á sjónum, þar sem Einar
málar einn af togurum íslandsfélags-
ins á siglingu, en Hjalti bróðir hans
var þar potturinn og pannan og lík-
lega skipstjóri á farkostinum".
Meðal núlifandi málarameistara
eru tveir myndlistarmenn, sem voru i
læri og vinnu hjá Einari á yngri árum
sínum, þ.e.a.s. í iðninni en ekki list-
greininni. Þessir mætu málarar, Jón
Jónsson og Eiríkur K. Jónsson, eru
nú komnir á efri ár, Jón fæddur 1 890
og Eiríkur 1900. Ég hef spurt þá
báða, hvers þeir minnist frá kynnum
sínum af Einari frá Fossi, og ber þeim
saman um að Einar hafi verið þeim
góður húsbóndi. Hann hafi jafnan
verið léttur í skapi og óvílinn, haft
gamanyrði á hraðbergi, stundum i
bundnu máli, þvi að honum hafi verið
auðvelt að móta vísu í einni svipan,
eins og fyrr var á minnzt. Vitnisburð-
ur Eiríks og Jóns er til merkis um að
Einar Jónsson hafi verið góður iðn-
meistari og mannkostamaður.
Eitt sinn snemma á öldinni var
skipuð dómnefnd, sem falið var að
velja málverk til að gefa hans hátign
konungi íslands og Danmerkur á tylli-
degi (vera kynni líka að þetta hafi
verið á 300 ára byggingarafmæli
Rosenborgarhallar 1917, en hún
geymir listaverk allskonar). Formaður
dómnefndar var Einar Jónsson mynd-
höggvari. Nefndarmenn lögðu leið
sina milli .málara í Reykjavík, og að
þeirri ferð lokinni lagði Einar mynd-
höggvari til að keypt yrði Þórsmerkur-
málverk eftir nafna hans frá Fossi.
Hinum dómnefndarmönnum fannst
myndin að vísu góð, en þeir bentu
með kurteislegri feátu á þá staðreynd
að þau kaup kæmu ekki til greina,
vegna þess að Einar frá Fossi hefði
aldrei hlotið styrk frá Alþingi. Þá var
Einari frá Galtafelli öllum lokið og
sagði sig óðara úr þessari háttvirtu
nefnd.
Að Einar málari hafði aldrei notið
listastyrk frá Alþingi, átti sér ofur
eðlilega skýringu: Hann hafði aldrei
sótt um slíkan styrk eins og þá þótti
hæfa að listamenn gerðu.
Einar Jónsson naut ekki þeirrar
viðurkenningar, sem hann átti skilið, í
lifanda lífi. Kannski er sú viðurkenn-
ing ekki fengin til hlitar ennþá, en orð
Jóhannesar meistara Kjarvals, sem
fyrr eru tilgreind, verða þó að teljast
fullnægjandi, enda þótt þau snerti
aðeins eina mynd Einars: „Engan
'samanburð finn ég á þessari litlu
mynd annan en gaéti verið eftir hvaða
meistara sem í hug kæmi fyrr og nú '.
Baldur Pálmason.
„Oft kom það fyrir á laugardagskvöldum, að Einar tók
málaragrindina og litakassann á bak sér, snaraðist á bak reiðhjóli
sínu og hjólaði til Þingvalla og síðan heim aftur næsta kvöld”