Lesbók Morgunblaðsins - 05.07.1980, Síða 5

Lénsherrann og hjáleigubændurnir: Viktor Kulikov hershöfðingi (lengst til hægri)
hefur auga meö heræfingum Varsjárbandalagsins og með honum þrír framámenn
herja úr leppríkjunum.
ur“, eins og tímaritiö „Novosti" oröaöi
þaö. En á æöri stööum í Pétursborg
geröu menn sér betur grein fyrir þeirri
áhættu, sem stríöi fylgdi, en á rit-
stjórnarskrifstofunum. Rússar róuðust
og kváöust vilja fara samningaleiðina
til aö leysa deilurnar um Afganistan.
Nú finnst Jimmy Carter einnig, aö
hann hafi veriö blekktur: „Gromýko
laug einfaldlega aö mér. Hann sat
þarna og laug aö mér!“ Nú eru
Bandaríkin aö búa sig undir nýtt kalt
stríð: Útgjöld til hermála eiga að
hækka um 5,4%. Nú boðar Jimmy
Carter eins og Gladstone forðum: „Viö
munum sýna Sovétríkjunum þaö á
víötækum vettvangi, aö þau verði aö
borga ofbeldisárás dýru veröi.“
Hvaö hvatti Rússland og hvað
kemur Sovétríkjunum til? Er útþensla
„beinlínis lögmál rússneskrar sögu",
eins og þýzki sagnfræöingurinn Otto
Hoetzsch heldur fram í hinu þekkta riti
sínu „Rússland í Asíu"? Er hin, aö því
er virðist, takmarkalausa útþensluhvöt
rússnesk örlög?
Fyrst komu sendimenn,
síðan hermenn
„Frá tímum Væringjanna til sjórnar-
ára Alexanders III,“ sagöi í „Novoje
Vremja" áriö 1912, „hefur stefna okkar
byggzt á þeirri grundvallarreglu, aö
Rússland verði aö færa út landamæri
sín. Eftir þúsund ár er þaö enn á
leiöinni til hinna náttúrulegu og stjórn-
málalegu landamæra sinna.“
Þetta er alltof einföld kenning.
„Náttúruleg landamæri" hafa aldrei
hindraö útþenslu neins lands. Aþena
eöa Róm, Spánn eöa England, þessi
sígildu nýlenduveldi skeyttu hvorki um
fjöll né höf, þegar þau lögöu upp í
landvinningaferðir víösvegar um heim-
inn. Þaö sem Novoje Vremja kallaði
„rússneskt" náttúrulögmál, hefði ná-
kvæmlega eins getað staöiö í New
York Tribune eöa Times í London á 19.
öld — en þá undir einkunnaroröunum
„manifest destiny“ (augljós forlög) eöa
„the white man’s burden1' (skylda hvíta
mannsins). Eins og hjá öllum heims-
veldum skýrir ekki ein formúla, ein
röksemd útþensluna, heldur sambland
af ágirnd og aöstöðu, af ótta og
metnaði, af eigin mætti og vanmætti
annarra.
í frægu umburöarbréfi frá árinu
1864 er komizt þannig aö oröi:
„Afstaöa lands okkar í Miö-Asíu er
hin sama og alira siömenntaöra ríkja,
sem komast í snertingu viö hálfvilltar
hiröingjaþjóöir. Fyrst veröur aö verjast
árásum þeirra og gripdeildum. Til að
binda enda á slíkt ástand er ekki um
annað aö ræöa en aö knýja íbúa
landamærasvæöanna til undirgefni.
Þegar því marki er náö, veröa þeir
íbúar friösamari, en þess vegna veröa
þeir svo fyrir áreitni þjóöflokka, sem
fjær búa. Ríkið er skyldugt að refsa
þeim til að vernda hina ... Sérhvert
skref fram á viö leiöir til r.ýrra skrefa,
sérhver leystur vandi til nýrra vanda-
mála. Ekki kemur til greina aö hörfa til
baka, því aö Asíumenn myndu líta á
þaö sem veikleikamerki. Þeir virða
aöeins sýnilegt og áþreifanlegt vald
... Bandaríkin í Ameríftu, Frakkland í
Alsír, Holland í nýlendum sínum ... öll
veröa þau aö halda áfram minna af
metnaði en nauösyn sem heimsveldi.
Mesti vandinn er að vita, hvar verði
aö láta staöar numiö.“
Þessar ábendingar komu ekki frá
brezka utanríkisráðherranum til sendi-
herra hans. Höfundurinn er enginn
annar en rússneski forsætisráðherr-
ann, Gortsjakov fursti. Öll heimsveldi
hafa stöðugt boriö fyrir sig brýna
nauösyn eða jafnvel siöferöilega
ábyrgö. Þau hafa sízt vitaö, „hvar veröi
aö láta staöar numiö”. Rússar hafa aö
vísu aldrei þurft aö fara yfir nein höf
eins og Vestur-Evrópu-ríkin, því aö
þeirra „Afríka”, þeirra „Ameríka” lá viö
þeirra eigin bæjardyr. Og eftir hrun
Mongólaveldisins á 15. öld var vart um
neina mótspyrnu aö ræöa — aöra en
frá veðurfari, landslagi og hirðingja- og
veiöimannaþjóöflokkum á faraldsfæti.
Þaö sem lítur út fyrir aö hafa verið
eölisbundin heimsveldisstefna, þegar
litiö er til baka, var í rauninni langdreg-
in keöja fálmkenndra hreyfinga og
ýmiss konar árekstra og ásóknar, en
einnig stöövunar og undanhalds.
Miöaö viö „þúsunda ára gönguna”,
sem blöðin bjuggu til, er ásókn Rússa
suður á bóginn tiltölulega ný. Hún
byrjaði meö Pétri mikla. Hann sendi
sendinefnd til Persíu 1715, og hún átti
aö afla allra hugsanlegra upplýsinga:
um farvegi fljóta, þjóöfélagsbyggingu í
Persíu og áhugamál og hagsmuni
keisarans varöandi viöskipti og önnur
samskipti við aörar þjóðir.
Sjö árum síðar sendi svo Pétur her.
Sambland af hentugu tækifæri og
„fyrirbyggjandi” varnaraögeröum.
Vegna uppreisna og glundroða í land-
inu voföi stjórnleysi yfir og þar meö sú
hætta, aö landið lenti í klónum á
Tyrkjasoldáni, sem var meiri máttar
nágranni. Áriö 1722 varö keisarinn aö
láta af hendi Derbent og Baku viö
Rússland sem og vestur- og suður-
hluta strandhéraösins. Hinn auðunni
sigur dugöi þó ekki lengi, því aö
tæpum 10 árum síöar brauzt stríöiö út
aö nýju. Pétur var þá látinn, og
arftakar hans höfðu ekki treyst völd
sín. í þetta sinn var þaö lamað
Rússland, sem varö að láta undan síga
og skila landvinningunum aftur.
Það var svo ekki fyrr en á ríkis-
stjórnarárum Katrínar II (1762—1796),
aö Pétursborg tók aö hugsa sér til
hreyfings aö nýju. Og 1783 var Krím-
skagi innlimaöur í ríkið, en hann hefur
síðan veriö svar Rússlands viö Rivier-
unni. Foröum sóttu keisarar þangaö
hvíld og hressingu, og arftakar þeirra
fögnuöu þar góðu samkomulagi viö
Vesturveldin í síöasta sinn á ráöstefn-
unni í Jalta í lok síöari heimsstyrjaldar-
innar.
Eftir Krímstríöiö, sem Rússar töp-
uöu (1853—1856), lét Alexander II
hersveitir sínar fara til Kákasus — sem
„náttúran viröist hafa reist eins og
stíflu gegn þjóöflutningum milli Evrópu
og Asíu“ (Theodor Mommsen). Tæki-
færið virtist hentugt til aö brjóta
stífluna: England, hinn tortryggni
keppinautur Rússlands í nálægari
Austurlöndum, var búiö aö fá nóg af
stríöi í bili, Tyrkjaveldi var uppgefið og
í sárum og fjallabúarnir í Kákasus
höföu frá fornu fari skipzt í marga
þjóöflokka og ættkvíslir. Þar viö bætt-
ist, aö tvær veigamestu Kákasus-
þjóöirnar, hinir kristnu Armenar og
Georgíumenn, höföu frá upphafi 19.
aldar notiö rússneskrar „verndar”. Af
tvennu illu, undirgefni viö keisarann
eöa yfirráö hins „heiðna Tyrkja”, völdu
þeir skárri kostinn, hinn kristna keis-
ara.
Auðveldur sigur á
litlum fjallaþjóöum
Eftir 1856 gat Alexander ótruflaöur
snúiö sér aö Kákasus-þjóöunum.
Fjallabúarnir böröust hetjulega, en
Framhald á bls. 14.
©