Lesbók Morgunblaðsins - 30.08.1980, Blaðsíða 5

blaöamennsku). En í september 1960
hélt „Kommúnistaflokkur Kambódíu"
fyrsta þing sitt á laun í járnbrautar-
vagni í höfuðborginni, og Pol Pot var
kjörinn í framkvæmdanefndina. 1963
var Pol Pot kjörinn ritari flokksins (og
„Saloth Sar" líka), en „ég gat ekki
lengur haldist við í Phnom Penh," segir
hann — svo að „Saloth Sar" fór nú
huldu höfði ásamt Khieu Ponnary,
konu sinni, sem nú hefur komið fram í
dagsljósiö sem eiginkona Pol Pots.
Næstu ár skipulagði Pol Pot skæru-
liðasveitir fjarri höfuðborginni gegn
stjórn Norodom Sihanouks prins, sem
gaf þeim nafnið „Rauðu Khmerarnir".
Hann var einróma endurkjörinn ritari
flokksins og síðan formaöur hernaöar-
nefndar hans og var þá enn „Saloth
Sar". En þó að ávallt væri skírskotaö
til „Saloth Sar" sem mannsins meö
völdin á bak við tjöldin, var það
maöur, sem kallaði sig Pol Pot, sem
varð forsætisráðherra Kambódíu í
hinni nýju byltingarstjórn, sem kom til
skjalanna í Phnom Penh í ársbyrjun
1976.
Rauöu Khmerarnir réöu nú yfir
höfuöborginni. Bandalagið, sem gert
haföi veriö áöur milli skæruliöa komm-
únista og Sihanouks prins, sem var í
útlegö í Peking, var nú orðið ótíma-
bært. Hinir nýju stjórnendur lýstu yfir
jafnréttislýðveldi verkamanna og
bænda í Kambódíu, afnámu konungs-
veldið og eignarétt einstaklinga og
mæltu svo fyrir, að vinnan yröi eini
þáttur framleiðslunnar. Enn var ekkert
minnst á flokkinn eða alræöi öreig-
anna, en hiö miskunnarlausa „kerfi"
hafði auga meö öllu.
En hvernig er hægt að skýra
skapferli þessa ofstækismanns, sem
fremur en alla fylgismenn hans verður
að telja ábyrgan fyrir „hreinsun" á
sinni ástkæru Kambódíu, sem hefur
blætt svo út, að hún er dauöinn
uppmálaður?
Hann hefur lifað auömýkingu
franskrar nýlendustjórnar, lénsstjórn-
arduttlunga hins ráöríka Sihanouks,
gegndarlausar loftárásir Bandaríkja-
manna, sem kostuðu meira en hálfa
milljón samlarída hans lífiö, og
grimmdarlega innrás Vietnama, sem
réttlættí þá ásökum Sihanouks, aö
hinir yfirgangssömu og rángjörnu
nágrannar Kambódíu væru „villidýr",
sem væru að éta af henni holdiö.
Allt þetta virðist hafa snúiö hinum
guörækna bóndasyni til ofstækisfulls
útlendingahaturs. Hann varö haldinn
þjóöernislegu ofsóknarbrjálæöi og sá
hættur og djöfla, hvar sem var innan-
lands og utan. Þegar hann svo var
kominn til valda, lýsti hann fjálglega
yfir því, að Kambódía væri sjálfstæð í
fyrsta sinn í 2000 ár, frelsuð af alþýðu
landsins, er innibyrgö ofsareiöi losnaöi
úr læöingi, mögnuö af aldalöngum
ofsóknum og aröráni útlendinga, kap-
ítalista, nýlenduherra, lénsherra og
gróöafíkinna borgarbúa.
En nú var Kambódía loks frjáls með
stríði og byltingu. Þó var loft enn lævi
blandið. 1977 sagði hann, að Kamb-
ódíu stafaöi ógn, sem varöaöi líf eöa
dauða, af miklum fjölda útsendara
óvina, af heimsvaldasinnum og alþjóö-
legum afturhaldsöfium, sem ætluöu aö
eyöileggja byltinguna.
Svarið við þessu umsátri og öllum
þessúm undirróöri var að loka Kamb-
ódíu, setja hana íeinangrun til verndar
gegn ágóðasýkingu og hrinda í fram-
kvæmd kenningum Khieu Samphans
og gera hugsanir Maós aö veruleika.
En á það hefur verið bent, að
Khmernum hættir til aö veröa þræll
sinnar eigin einföldu röksemdafærslu,
sem hann heldur fast við með enda-
lausum ályktunum, hann er orðinn
msm
Latum okkur annt
um mannréttindi
þótt við höfum þau
Það er eitt sérkenní á mannrétt-
indum, að á meðan menn hafa þau,
taka þeir ekki eftir þeim, en séu
þeir sviþtir þeim, fer það ekki fram
hjá neinum og getur valdið ómæld-
um þjáningum. Af þessari ástæðu
hafa menn á Vesturlöndum, þar
sem mannréttindi eru íheiðri höfð,
stundum tilhneigingu til að álíta
það marklítið hjal, þegar talað er
um mannréttindi. Einstaka sinnum
eru þeir nefndir öfgamenn, jafnvel
kaldastríðsmenn, sem vilja svara
mannréttindabrotum með einhvers
konar aðgerðum. En þeir, sem
brotið er á, eru ekki sama sinriis. Á
þeim brennur eldurinn. I nýlegri
bók, Frelsisbaráttan í Ráðstjórn-
arríkjunum, hikar Solsénitsyn ekki
við að kalla valdsmenn ráðstjórnar-
innar böðla og vill, að við þeim sé
brugðist sem slíkum. Hann sat í
þrælkunarbúðum Stalíns íellefu ár
fyrlr engar sakir.
Þau mannréttindi, sem mestu
skiþta, eru frelsi, frelsi til að láta
skoðanir sínar íljósi, frelsi til að lifa
lífi sínu að eigin geðþótta, frelsi til
að leita hamingjunnar að vilja
sínum og einskis annars. Ogjafnvel
þótt frelsi virðist ekki miklu máli
skiþta, þegar maður hefur það, þá
gera menn sér Ijóst gildi þess,
þegar þeir hafa glatað því.
Rannsóknarráð verkalýðsfélaga í
Ungverjalandi (SZEKI) réð tvo fé-
lagsfræðinga til þess að gera
rannsókn á skoðunum verkamanna
ílkarus strætisvagnaverksmiðjunni
á aðbúnaði sínum á vinnustað og
rekstri fyrirtækisins. I skýrslunnl,
sem þeir skiluðu, kom fram mikil
gagnrýni á stjórn fyrirtækisins og
skiþulagið í verksmiðjunni. Nú
heföi mátt ætla, að engir erfiðleikar
meistari í aö einfalda hluti, svo aö þeir
veröi fásinna og fjarstæða.
Pol Pot og félagar hans skópu það
sveitarsamfélag, sem átti að vera
sjálfu sér nægt samkvæmt skólarit-
gerö Samphans, meö því aö „afnema"
borgir. Þeir útilokuðu persónulegan
hagnaö og útrýmdu gróða með því aö
afnema peninga og eignir, og þeir
losuðu sig við stétt menntamanna með
því að afnema alla aðra menntun en
lestur, skrift og reikning (og myrða þá
sem kunnu meira). Gamalt fólk og
lasburöa var ekki annaö en munnar,
sem þurfti að mata, svo að því var að
mestu leyti útrýmt. Eina refsingin fyrir
yfirsjónir var snöggur og formálalaus
dauöi, því að með því móti var engin
þörf á fangelsum eða refsibúðum, og
sá sem braut af sér, var drepinn meö
ættu að vera á þvíað koma þessari
gagnrýni á framfæri. Hún var þó frá
verkamönnum í ríki, sem þykist
bera hag þeirra sérstaklega fyrir
brjósti. En raunin varð önnur.
Vandræði félagsfræðinganna
tveggja, Tamás Földváry og Zoltán
Zsille, hófust með því, að rann-
sóknarráðið neitaði að greiða þeim
fé fyrir rannsóknina á þeim for-
sendum, að skýrslan fjallaðl ekki
um verkamenn við Ikarusverk-
smiðjuna heldurum verkalýðsstétt-
ina í landinu í heild sinni. Ætti það
þó að þykja kostur í verkalýðsrík-
inu. í uþþhaflega samningnum var
ekkert kveöið á um innihald skýrsl-
unnar.
Nú hugðust þeir gefa skýrsluna
út í helzta félagsfræðitímariti Ung-
verjalands, Valóság, sem kemur út
mánaðarlega. Þá vildi svo illa til, að
ritstjórinn var veikur og ritstjórnin,
sem réð efninu í tímaritið í fjarveru
hans, neitaði að taka á sig þá
erfiðleika, sem óhjákvæmilega
myndu fylgja í kjölfar þess, að
greinin yrði birt. Ritstjórnin var hins
vegar mjög hneyksluð á framferði
rannsóknarráðsins.
Næst snéru félagsfræðingarnir
sér til helzta bókmenntatímarits
Ungverjalands, sem nefist Uj Irás,
en þaö birtir stundum efni um
félagsvísindi. Þaðan var skýrslan
send til aðalstöðva flokksins til
athugunar, sem hafnaöi henni með
þeim oröum, aö hún hæfði ekki
efnisvali blaðsins.
Að síðustu leituðu Földvárý og
Zsille aftur til Valóság, þar sem
ritstjórinn hafði nú náð heilsunni.
Hann lofaði þeim þegar í stað, að
greinin yrði birt, og hún myndi
þann sama dag fara í þrentsmiðj-
byssusting eða barefli, því að það
sparaöi skotfæri.
Liðin tíö var afmáö, gleymd og
grafin, svo að framtíðin yrði tandur-
hrein eða öllu heldur tárhrein. Fórnar-
lömb hins villimannlega þjóðfélags-
uppskurðar án deyfingar, „það sem
eftir er af þjóð vorri", voru flokkuð
niður í 10 000 manna samyrkjubú eða
hreyfanlegar vinnubúöir samkvæmt
kerfi, sem haföi breytt landinu í eina
allsherjar þvingunarvinnubúð. Þar
vann fólk 11 tíma á dag tíu daga í röö,
en þeir þrír dagar, sem þaö átti aö eiga
frí, fóru að mestu leyti ístjórnmálainnr-
ætingu. Og enginn mátti eiga neitt
nema mottuna, sem það svaf á, og
náttfötin svörtu, sem þeim voru úthlut-
uö einu sinni á ári.
Fjölskyldulíf var afnumið ásamt með
una. En þá hljóþ snurða á þráðinn.
Ritstjórinn barfyrirsig, að einhverj-
ir menn hefðu komizt í málið, en
neitaði að segja, hverjir það voru.
Jafnvel þótt M. Kornidesz, sem er
yfirmaður þeirrar deildar í mið-
stjórn ungverska kommúnista-
flokksins, sem fæst við ritskoðun,
væri mjög undrandi á þvf, að
greininni hefði verið hafnað, hann
heföi ekkert heyrt um þaö og þetta
hlyti þvíað vera ílagi, þá þokaðist
ekkert áleiðis. Að síðustu birtist
greinin í Mozgó Világ, blaði ung-
kommúnista. Þar voru geröar við
greinina tfu til tólf athugasemdir,
sem höfundarnir voru neyddir til að
samþykkja. En á endanum birtist
greinin ísinni upphaflegu mynd, því
að þrentararnir tóku ekki eftir
leiðréttingunum.
Greinin birtist í febrúar 1978 og
olli miklu fjaðrafoki. Henni var
oþinberlega hafnaði í ágúst það
sama ár. Það fer engum sögum af
því, hvort félagsfræðingarnir fengu
að svara fyrir sig.
Þetta er lítil saga, sem segir
nokkuð margt. Einn meginlærdóm-
ur, sem af henni má draga, er, að
rétturinn til aó láta skoðanir sínar í
Ijósi er mikilsverður, sennilega mik-
ilvægasti réttur, sem þegnar í
lýðræðisríkjum hafa. Jafnvel þótt
menn hafi þennan rétt, eiga þeir að
láta sér annt um hann. Mannrétt-
indi skiþta máli af því, að þau gera
mönnum kleift að ráða lífi sínu að
eigin vild, og það er eitt mikilvæg-
asta skilyrði hamingjunnar.
(Uþplýsingar um þetta ung-
verska dæmi ritskoðunar má hafa í
ritinu Index of Censorshiþ, apríl
1980, 9. árgangur, 2. hefti.)
Guðmundur Heióar Frímannsson.
peningunum, mörkuðum, verzlunum,
bókum, ferðalögum og flutningum,
póstþjónustu og prestþjónustu og allri
menntastétt landsins. Aö því er flótta-
fólk hefur sagt, var öllum gefiö aö
borða í stórum matsölum, en hjón
sváfu oft sitt íhvoru lagi ísvefnbúðum.
Börn voru látin fara að vinna 7 eða
átta ára gömul, en 12 ára voru þau
tekin í uppeldisbúöir.
Aga var einfaldlega haldiö uppi með
ógnarstjórn. íbúa í Kambódíu Pol Pots
var ekki aðeins hægt aö taka af lífi
vegna óhlýöni eða fyrir aö spyrja of
margra spuminga (til dæmis um, hvar
eiginkona eða móöir gæti verið niður
komin), heldur og fyrir að dansa,
daðra eða leika forboðna tónlist, fyrir
að sofna að degi eða vera grunsam-
Framhald á bls. 16
©