Lesbók Morgunblaðsins - 30.08.1980, Blaðsíða 5

Latum okkur annt
um mannréttindi
þótt við höfum þau
Það er eitt sérkenni á mannrétt-
indum, aó á meöan menn hafa þau,
taka þeir ekki eftir þeim, en séu
þeir sviptir þeim, fer það ekki fram
hjá neinum og getur valdið ómæld-
um þjáningum. Af þessari ástæðu
hafa menn á Vesturlöndum, þar
sem mannréttindi eru í heiðri höfð,
stundum tilhneigingu til að álíta
það marklítið hjal, þegar talaö er
um mannréttindi. Einstaka sinnum
eru þeir nefndir öfgamenn, jafnvel
kaldastríðsmenn, sem vilja svara
mannréttindabrotum með einhvers
konar aögerðum. En þeir, sem
brotið er á, eru ekki sama sinnis. Á
þeim brennur eldurinn. í nýlegri
bók, Frelsisbaráttan í Ráöstjórn-
arríkjunum, hikar Solsénitsyn ekki
við að kalla valdsmenn ráðstjórnar-
innar böðla og vill, að viö þeim sé
brugðist sem slíkum. Hann sat í
þrælkunarbúðum Stalíns í ellefu ár
fyrir engar sakir.
Þau mannréttindi, sem mestu
skipta, eru frelsi, frelsi til að láta
skoöanir sínar í Ijósi, frelsi til að lifa
lífi sínu aö eigin geðþótta, frelsi til
að leita hamingjunnar að vilja
sínum og einskis annars. Og jafnvel
þótt frelsi virðist ekki miklu máli
skipta, þegar maður hefur þaö, þá
gera menn sér Ijóst gildi þess,
þegar þeir hafa glatað því.
Rannsóknarráð verkalýðsfélaga í
Ungverjalandi (SZEKI) réð tvo fé-
lagsfræöinga til þess aö gera
rannsókn á skoðunum verkamanna
í Ikarus strætisvagnaverksmiðjunni
á aðbúnaði sínum á vinnustað og
rekstri fyrirtækisins. í skýrslunni,
sem þeir skiluðu, kom fram mikil
gagnrýni á stjórn fyrirtækisins og
skipulagið í verksmiðjunni. Nú
hefði mátt ætla, að engir erfiöleikar
ættu að vera á þvíað koma þessari
gagnrýni á framfæri. Hún var þó frá
verkamönnum í ríki, sem þykist
bera hag þeirra sérstaklega fyrir
brjósti. En raunin varð önnur.
Vandræði félagsfræöinganna
tveggja, Tamás Földváry og Zoltán
Zsille, hófust með því, að rann-
sóknarráöið neitaöi að greiða þeim
fé fyrir rannsóknina á þeim for-
sendum, að skýrslan fjallaöi ekki
um verkamenn við Ikarusverk-
smiðjuna heldur um verkalýðsstétt-
ina í landinu í heild sinni. Ætti það
þó að þykja kostur í verkalýósrík-
inu. í upphaflega samningnum var
ekkert kveðið á um innihald skýrsl-
unnar.
Nú hugðust þeir gefa skýrsluna
út í helzta félagsfræðitímariti Ung-
verjalands, Valóság, sem kemur út
mánaðarlega. Þá vildi svo illa til, að
ritstjórinn var veikur og ritstjórnin,
sem réð efninu í tímaritið í fjarveru
hans, neitaði að taka á sig þá
erfiðleika, sem óhjákvæmilega
myndu fylgja í kjölfar þess, að
greinin yrði birt. Ritstjórnin var hins
vegar mjög hneyksluð á framferði
rannsóknarráðsins.
Næst snéru félagsfræðingarnir
sér til helzta bókmenntatímarits
Ungverjalands, sem nefist Uj Irás,
en þaö birtir stundum efni um
félagsvísindi. Þaðan var skýrslan
send til aðalstöðva flokksins til
athugunar, sem hafnaöi henni meö
þeim orðum, að hún hæfði ekki
efnisvali blaðsins.
Að síöustu leituðu Földvárý og
Zsille aftur til Valóság, þar sem
ritstjórinn hafði nú náó heilsunni.
Hann lofaði þeim þegar í stað, að
greinin yrði birt, og hún myndi
þann sama dag fara í prentsmiðj-
una. En þá hljóp snurða á þráðinn.
Ritstjórinn bar fyrir sig, að einhverj-
ir menn hefðu komizt í málið, en
neitaði að segja, hverjir það voru.
Jafnvel þótt M. Kornidesz, sem er
yfirmaöur þeirrar deildar í miö-
stjórn ungverska kommúnista-
flokksins, sem fæst við ritskoðun,
væri mjög undrandi á því, að
greininni hefði verið hafnað, hann
hefði ekkert heyrt um það og þetta
hlyti því að vera í lagi, þá þokaðist
ekkert áleiðis. Að síðustu birtist
greinin í Mozgó Világ, blaði ung-
kommúnista. Þar voru gerðar vió
greinina tíu til tólf athugasemdir,
sem höfundarnir voru neyddir til að
samþykkja. En á endanum birtist
greinin ísinni upphaflegu mynd, þvi
að prentararnir tóku ekki eftir
leiðréttingunum.
Greinin birtist í febrúar 1978 og
olli miklu fjaðrafoki. Henni var
opinberlega hafnaði í ágúst það
sama ár. Það fer engum sögum af
því, hvort félagsfræðingarnir fengu
að svara fyrir sig.
Þetta er lítil saga, sem segir
nokkuð margt. Einn meginlærdóm-
ur, sem af henni má draga, er, að
rétturinn til að láta skoðanir sínar í
Ijósi er mikilsverður, sennilega mik-
ilvægasti réttur, sem þegnar í
lýðræöisríkjum hafa. Jafnvel þótt
menn hafi þennan rétt, eiga þeir að
láta sér annt um hann. Mannrétt-
indi skipta máli af því, að þau gera
mönnum kleift aó ráða lífi sínu að
eigin vild, og það er eitt mikilvæg-
asta skilyrði hamingjunnar.
(Upplýsingar um þetta ung-
verska dæmi ritskoðunar má hafa í
ritinu Index of Censorship, apríl
1980, 9. árgangur, 2. hefti.)
Guðmundur Heióar Frímannsson.
blaðamennsku). En í september 1960
hélt „Kommúnistaflokkur Kambódíu"
fyrsta þing sitt á laun í járnbrautar-
vagni í höfuöborginni, og Pol Pot var
kjörinn í framkvæmdanefndina. 1963
var Pol Pot kjörinn ritari flokksins (og
„Saloth Sar“ líka), en „ég gat ekki
lengur haldist við í Phnom Penh,“ segir
hann — svo að „Saloth Sar“ fór nú
huldu höföi ásamt Khieu Ponnary,
konu sinni, sem nú hefur komiö fram í
dagsljósiö sem eiginkona Pol Pots.
Næstu ár skipulagöi Pol Pot skæru-
liöasveitir fjarri höfuðborginni gegn
stjórn Norodom Sihanouks prins, sem
gaf þeim nafnið „Rauðu Khmerarnir".
Hann var einróma endurkjörinn ritari
flokksins og síðan formaöur hernaðar-
nefndar hans og var þá enn „Saloth
Sar“. En þó að ávallt væri skírskotað
til „Saloth Sar“ sem mannsins meö
völdin á bak viö tjöldin, var þaö
maöur, sem kallaði sig Pol Pot, sem
varö forsætisráðherra Kambódíu í
hinni nýju byltingarstjórn, sem kom til
skjalanna í Phnom Penh í ársbyrjun
1976.
Rauðu Khmerarnir réöu nú yfir
höfuðborginni. Bandalagiö, sem gert
hafði verið áður milli skæruliöa komm-
únista og Sihanouks prins, sem var í
útlegð í Peking, var nú oröið ótíma-
bært. Hinir nýju stjórnendur lýstu yfir
jafnréttislýðveldi verkamanna og
bænda í Kambódíu, afnámu konungs-
veldiö og eignarétt einstaklinga og
mæltu svo fyrir, að vinnan yröi eini
þáttur framleiöslunnar. Enn var ekkert
minnst á flokkinn eöa alræöi öreig-
anna, en hiö miskunnarlausa „kerfi"
haföi auga meö öllu.
En hvernig er hægt aö skýra
skapferli þessa ofstækismanns, sem
fremur en alla fylgismenn hans verður
aö telja ábyrgan fyrir „hreinsun" á
sinni ástkæru Kambódíu, sem hefur
blætt svo út, aö hún er dauðinn
uppmálaöur?
Hann hefur lifað auömýkingu
franskrar nýlendustjórnar, lénsstjórn-
arduttlunga hins ráöríka Sihanouks,
gegndarlausar loftárásir Bandaríkja-
manna, sem kostuðu meira en hálfa
milljón samlarida hans lífiö, og
grimmdarlega innrás Vietnama, sem
réttlætti þá ásökum Sihanouks, aö
hinir yfirgangssömu og rángjörnu
nágrannar Kambódíu væru „villidýr“,
sem væru aö éta af henni holdiö.
Allt þetta virðist hafa snúið hinum
guörækna bóndasyni til ofstækisfulls
útlendingahaturs. Hann varö haldinn
þjóöernislegu ofsóknarbrjálæöi og sá
hættur og djöfla, hvar sem var innan-
lands og utan. Þegar hann svo var
kominn til valda, lýsti hann fjálglega
yfir því, aö Kambódía væri sjálfstæö í
fyrsta sinn í 2000 ár, frelsuö af alþýðu
landsins, er innibyrgö ofsareiði losnaöi
úr læöingi, mögnuö af aldalöngum
ofsóknum og aröráni útlendinga, kap-
ítalista, nýlenduherra, lénsherra og
gróöafíkinna borgarbúa.
En nú var Kambódía loks frjáls meö
stríöi og byltingu. Þó var loft enn lævi
blandiö. 1977 sagði hann, að Kamb-
ódíu stafaði ógn, sem varðaði líf eöa
dauöa, af miklum fjölda útsendara
óvina, af heimsvaldasinnum og alþjóð-
legum afturhaldsöflum, sem ætluöu aö
eyðileggja byltinguna.
Svarið viö þessu umsátri og öllum
þessum undirróöri var aö loka Kamb-
ódíu, setja hana í einangrun til verndar
gegn ágóðasýkingu og hrinda í fram-
kvæmd kenningum Khieu Samphans
og gera hugsanir Maós aö veruleika.
En á þaö hefur veriö bent, aö
Khmernum hættir til aö veröa þræll
sinnar eigin einföldu röksemdafærslu,
sem hann heldur fast viö meö enda-
lausum ályktunum, hann er orðinn
meistari í aö einfalda hluti, svo aö þeir
veröi fásinna og fjarstæða.
Pol Pot og félagar hans skópu þaö
sveitarsamfélag, sem átti aö vera
sjálfu sér nægt samkvæmt skólarit-
gerð Samphans, meö því aö „afnema"
borgir. Þeir útilokuðu persónulegan
hagnaö og útrýmdu gróöa með því aö
afnema peninga og eignir, og þeir
losuöu sig viö stétt menntamanna meö
því aö afnema alla aöra menntun en
lestur, skrift og reikning (og myröa þá
sem kunnu meira). Gamalt fólk og
lasburöa var ekki annaö en munnar,
sem þurfti aö mata, svo að því var aö
mestu leyti útrýmt. Eina refsingin fyrir
yfirsjónir var snöggur og formálalaus
dauöi, því aö meö því móti var engin
þörf á fangelsum eöa refsibúðum, og
sá sem braut af sér, var drepinn meö
byssusting eða barefli, því aö þaö
sparaöi skotfæri.
Liöin tíö var afmáö, gleymd og
grafin, svo að framtíöin yröi tandur-
hrein eöa öllu heldur tárhrein. Fórnar-
lömb hins villimannlega þjóöfélags-
uppskuröar án deyfingar, „þaö sem
eftir er af þjóö vorri“, voru flokkuö
niöur í 10 000 manna samyrkjubú eöa
hreyfanlegar vinnubúöir samkvæmt
kerfi, sem haföi breytt landinu í eina
allsherjar þvingunarvinnubúö. Þar
vann fólk 11 tíma á dag tíu daga í röö,
en þeir þrír dagar, sem þaö átti aö eiga
frí, fóru aö mestu leyti í stjórnmálainnr-
ætingu. Og enginn mátti eiga neitt
nema mottuna, sem þaö svaf á, og
náttfötin svörtu, sem þeim voru úthlut-
uö einu sinni á ári.
Fjölskyldulíf var afnumiö ásamt meö
peningunum, mörkuöum, verzlunum,
bókum, ferðalögum og flutningum,
póstþjónustu og prestþjónustu og allri
menntastétt landsins. Aö því er flótta-
fólk hefur sagt, var öllum gefiö aö
boröa í stórum matsölum, en hjón
sváfu oft sitt í hvoru lagi í svefnbúðum.
Börn voru látin fara aö vinna 7 eöa
átta ára gömul, en 12 ára voru þau
tekin í uppeldisbúöir.
Aga var einfaldlega haldið uppi meö
ógnarstjórn. íbúa í Kambódíu Pol Pots
var ekki aðeins hægt aö taka af lífi
vegna óhlýöni eöa fyrir aö spyrja of
margra spurninga (til dæmis um, hvar
eiginkona eöa móöir gæti veriö niður
komin), heldur og fyrir aö dansa,
daöra eöa leika forboöna tónlist, fyrir
aö sofna að degi eöa vera grunsam-
Framhald á bls. 16
©