Lesbók Morgunblaðsins - 27.09.1980, Blaðsíða 15

Jón Gunnar Jónsson — Vísnaþáttur
Aldrei græt éggengna stund
Egill á Álafossi!
Þakka bréfiö og bendingu á vísur.
Borgarfjaröarstökuna var ég búinn aö
fá hjá þér áöur. Þetta er allt í athugun.
Verst þykir mér hve fróöir menn eru
latir aö senda mér upplýsingar um
höfunda, sem ég nefni en veit ekki full
deili á, ártöl, bústaöi o.fl. Kann ekki viö
aö kvarta of oft yfir eigin fáfræöi, en
glöggir menn geta lesið á milli línanna.
Leit á söfnum er tafsöm og afrakstur oft
lítill. Hér koma svo tvær hestavísur frá
Agli:
Passaöu þinn hest og hund
aö hættri feröareisu.
Þaö mun engum laufalund
lagt til neinnar hneisu.
Tilefni vísunnar er þaö, aö gestur
kom á bæ og baðst gistingar. Hús-
bónda fannst víst reiöskjóti og hundur
illa útlítandi. Ekki segir af því, hverju
gesturinn svaraöi, en næst þegar hann
kom á bæinn haföi hann tilbúna þessa
vísu:
Mig hefur leitt um græna grund
Guðs alvaldur kraftur.
Því er ég meö hest og hund
hingað kominn aftur.
Ekki kemur öllum saman um hver sé
höfundur fyrri vísunnar, um þá seinni
ekki talaö, en séra Pétur Pétursson á
Víöivöllum í Skagafiröi er þar tilnefndur.
Hann var f. 1754, d. 1842. Hann var
faðir þeirra bræöra, Péturs biskups,
Brynjólfs Fjölnismanns og Jóns dóms-
stjóra. Séra Pétur var sálmaskáld og
lipur hagyröingur. Eftir hann er þessi
alkunna, elskulega vísa:
Ber mig lengra bænum frá
beisladýrið móöa.
Ég vil fara aö hátta hjá
hjartanu mínu góöa.
En frægasta og vinsælasta vísa séra
Péturs á Víðivöllum er þessi barnagæla:
Litli Gráni leikur sér,
lipurt hefur fótatak.
Pabbi góöur gaf hann mér.
Gaman er aö skreppa á bak.
Sumir hafa nafn hestsins annaö. Þaö
mun vera algengt að breyta svona
nöfnum eftir atvikum. Ég læröi vísuna
sem barn með Skjónaheiti.
Nú ætla ég aö hafa yfir nokkra
svokallaða húsganga, vísur sem gengn-
ar kynslóir hafa raulaö eöa kveöið,
höfunda er yfirleitt ekki getið.
1.
Hef ég lengi heimsfögnuö
haft og gengið bjarta.
Nú veit enginn, utan guö,
aö hvaö þrengir hjarta.
2.
Ég er mæddur þungri þrá,
þó á lítið beri.
Ég er fæddur illa á
óhamingju skeri.
3.
Fram ég teygi fáeturna
fjörs um vegi dulda,
fyrir spegil forlaga
finnst mér dregin hulda
4.
Marga stund er maðurinn
meins viö bundinn parta,
getur undir glaöri kinn
grátiö stundum hjarta.
5.
Allt þó sýnist blítt og bjart
blysum fyrir hvarma,
innra getur manni margt
megna vakiö harma.
6.
Aldrei græt ég gengna stund,
gleðst af því sem líöur,
Ijóst ég veit aö læknuð und
lengur ekki svíöur.
7.
Ellin stýrir innri miö,
ytri flýr hún strauma.
Æskan býr og unir viö
ævintýradrauma.
8.
Get ég eigi gert að því,
guös þó feginn vildi,
þó aö smeygist þankann í
þaö sem eigi skyldi.
9.
Margan galla bar og brest,
bágt er valla aö sanna.
Drottinn alla dæmir best,
dómar falla manna.
10.
Drottinn ræöur dögunum
dásemd meöur sinni,
hann umbreytir högunum
hérna i' veröldinni.
11.
Nú er bágt aö bjarga sér,
bilar mátt í leynum,
svarta nátt aö sjónum ber,
segir fátt af einum.
Góö heimvon er orðið trúarlegt
hugtak. Upphaflega hefur þaö þó lík-
lega veriö ósköp jaröneskt. Hér framar
í þættinum er hesta- og ástarvísa eftir
þjóökunnan prest og ættfööur embætt-
ismanna á öldinni sem leiö. Loks er
önnur eftir skaftfellskan bónda af
nokkru yngri kynslóð, Jón Benónýsson.
Gaman væri aö fá upplýsingar um hann
og fleiri vísur eftir hann.
Engu kvíöir léttfær lund,
Ijúft er stríöi aö gleyma.
Blesa ríö ég greitt um grund,
en Guöný bíöur heima.
birgöir af góðum áttavitum frá Sviss til
vinargjafa, en meö þeim gætu verka-
mennirnir alltaf vitaö nákvæmlega um
áttina til Mekka, hinnar heilögu borgar,
þarna úti í eyöimörkinni.
Vörusendingin kom til Túnis og var
geymd þar í pakkhúsi, þangaö til
sovézku útsendararnir heföu fundiö
heppilegt tækifæri til aö deila út
kompásunum. En bandarískir gagn-
njósnarar komust á snoöir um þetta.
Þeir borguðu Cheng 7.500 dollara fyrir
aö stela áttavitunum, sem síöan voru
sendir til London, þar sem þeim var
breytt þannig, að nálin sneri ekki í
noröur, heldur í suöur.
Síöan var aftur haft samband viö
Cheng. Enginn haföi orðiö var við
þjófnaöinn. Og nú átti hann aö sjá um
aö koma tækjunum til Túnis aftur á
sinn staö. Fyrir þaö fékk hann aöra
7.500 dollara.
Og hvernig fór svo?
Skömmu fyrir mikla hátíö Múham-
eöstrúarmanna fóru sovézku erindrek-
arnir um vinnubúðir arabísku verka-
mannanna og deildu út kompásum af
miklu örlæti og vinarþeli. En þeir hafa
víst aldrei oröið eins hissa og þeir uröu
skömmu síðar.
Arabarnir fóru strax aö skoöa gjaf-
irnar og reyna aö læra á áttavitana. En
meö því aö líta til sólar og síöan á
nálina í áttavitunum, komust þeir brátt
aö raun um, aö veriö var aö benda
þeim í þveröfuga átt viö Mekka. Svo aö
þessir heiönu hundar voru aö gera grín
aö rétttrúuöum múslimum?! Einn af
rússnesku erindrekunum var bókstaf-
lega rifinn í tætlur... en hinir áttu
fótum sínum og farartækjum fjör að
launa.
— SvÁ — úr „Farmand“
Samtal við Nínu
Framhald af bls. 7
fræöslu en ég.
Þórunn: Ég fer nú ekki beinlínis fram
á aö þú haldir fyrirlestur um listasögu.
En mér þætti gaman ef þú vildir svara
nokkrum spurningum. Hvaö segir þú
um expressionismann í málaralist?
Nína: Þú veizt að impressionisminn
sýnir hvernig hluturinn lítur út, meö
öörum oröum þar koma til greina hin
ytri áhrif. Expressionisminn lýsir innri
reynslu listamannsins. Hann er mál
tilfinninganna í litum og línum.
Þórunn: Þá skil ég, aö þaö er
expressionismi í stríösmyndinni þinni,
því aö hún lýsir tilfinningum þínum, eöa
nánar sagt viöhorfi þínu til hernaðar og
þeirrar misþyrmingar á mannréttindum
og einstaklingseöli, sem heraginn
óhjákvæmilega hefur í för meö sér.
Nína: Ég hugsa aldrei um stefnur,
þegar ég er aö mála. Og ég held ekki aö
málarar geri þaö yfirleitt. Þaö eru
listdómendurnir, sem leggja svo afar
mikiö upp úr stefnum og draga mál-
verkin í dilka eftir því hvaöa áhrifa gætir
mest í þeim. Ég mundi ekki skipa
þessari mynd minni í neinn ákveöinn
flokk, en ef til vill er hún næst því aö
vera sambland af expressionisma og
kúbisma.
Þórunn: Vel á minnst, hvaö viltu
segja mér um kúbismann?
Nína: Höfundur kúbismans, Spán-
verjinn Picasso, segir aö kúbisminn hafi
hagrænan tilgang, hann sé tæki til að
láta í Ijós þaö, sem viö skynjum, ekki
einungis með augunum heldur einnig
sálinni. Kúbistarnir segja, aö fólk hafi
nægilega lengi séö yfirborö hlutanna,
en þeir athugi hlutina frá ýmsum hliðum
og innra eöli þeirra og festi síöan á
léreftiö heildaráhrifin eftir þessa ná-
kvæmu grandskoðun.
Þórunn: Þar af kemur að kúbistarnir
mála stundum tvö augu á vangamynd,
þaö er auðvitað til að sýna fleiri hliöar!
Nína: Þaö er ekki talandi viö þig. Þú
veizt vel, aö ekki er hægt aö útskýra
listastefnur í fáum oröum.
Þórunn: Ég skal nú sleppa þér rétt
strax, mig langar aöeins til aö minnast á
naivismann áöur en viö slítum talinu. Ég
hef veriö aö reyna aö gera mér grein
fyrir honum en ekki tekizt aö skilja
þýöingu hans. Myndir, sem ég hef séö
gerðar eftir aöferöum þessarar stefnu
viröast mér viövaningslegar, líkastar
teikningum barna eöa frumstæöra
þjóða. Þaö viröist ekkert skeytt um
hlutföll, yfirleitt ekkert nema þá aö ná
einhverju innra lífi í myndina, t.d. draga
fram ákveðin skapgeröareinkenni.
Þetta er nákvæmlega þaö sama og
kemur fram hjá villiþjóðum. Fræöi-
menn, sem hafa kynnt sér menningu
villiþjóða hafa skýrt svo frá, aö þær láti
sjaldan í Ijós meö berum oröum álit sitt
á Evrópumönnum, en í listrænni túlkun
þeirra á hinum hvíta manni sjáizt glöggt,
hvaöa hug þeir beri til hans og hvaöa
álit þeir hafi á honum. Aö því leyti eru
þessar myndir nákvæmar, en frá sjón-
armiði hagleiks eru þær frámunalega
afskræmislega geröar. Hvað er áhunnið
fyrir listamenn, sem eiga kost fullkom-
innar leiösagnar í tækni og hafa aö baki
sér margra alda listþróun aö stæla
þessi náttúrubörn, sem eru fákunnandi
og fávís?
Nína: Þegar íburöur er oröinn mjög
mikill þreytir hann og menn leita
einfaldleikans á ný. Þaö er list í því
fólgin að geta tjáö sig á mjög einfaldan
og frumstæðan hátt. Auk þess leita
menn hins frumstæða til þess aö
forðast eftirlíkingar. Eins og við töluö-
um um áðan er hlutverk málaralistar-
innar annaö en Ijósmyndavélarinnar.
Málaralistin þarf ekki aö vera eftirlíkj-
andi.
Þórunn: Já, en hamingjan góöa, hvaö
er meira eftirlíkjandi en það aö taka
nákvæmlega upp starfsaöferöir frum-
stæöra manna til aö tjá sig. Þeim er
vorkunn, þó aö aöferöir þeirra til
tjáningar séu ófullkomnar, því að þeir
vita ekki betur og þeir eru í samræmi
viö sjálfa sig, en menntaðir iistamenn,
sem tileinka sér þessi vinnubrögð, og
kalla þaö aö hverfa aftur til náttúrunnar
og einfaldleikans, eru ekki í samræmi
viö sjálfa sig, þeir eftirlíkja. Og er
nokkuð betra aö herma eftir börnum og
villimönnum en líkja svo grandgæfilega
eftir náttúrunni aö þaö nálgist Ijós-
myndanákvæmni?
Nína: Um þetta má vitaskuld deila, en
ég er á því aö naivisminn hafi listgildi og
frumleik þótt tækni hans liggi ekki í
augum uppi. Svo ber þess aö gæta, aö
nýjar stefnur eru nauðsynlegar, þær eru
eins og heilbrigt alþýöublóö inn í gamla
aöalsætt, sem úrkynjunarhætta vofir
yfir.
Þórunn: Rétt er þaö, aö nýjar stefnur
eru nauösynlegar og hver listamaður
verður aö hafa frelsi til aö leita
markmiös og velja sér leiðir aö því. En
hins ber It'ka aö gæta aö vera ekki alltof
ginnkeyptur fyrir því, sem nýtt er. Eins
og listamaðurinn á kröfu til frelsis svo á
einnig hinn óbreytti maður rétt á aö
velja og hafna. Ef áhorfandinn botnar
ekki vitund í þeirri list, sem honum er
boöin og hefur jafnvel raun af henni
verður listamaöurinn að taka því meö
ró. Hið nýja á jafnan erfitt uppdráttar og
frumlegur listamaöur getur ekki vænst
þess að list hans njóti almenns skiln-
ings, né þeir veröi margir, sem geta
fylgt honum til yztu endimarka hæfileika
hans og hugarflugs.
Nína: En þótt almenning skorti skil-
yröi til þess að geta notið nýrrar iistar
ætti hann ekki aö fordæma hana,
heldur lofa henni aö þróast í friöi. Þaö,
sem ekkert gildi hefur máizt út og
hverfur í gleymskunnar djúp, hitt, sem
snilld og alúö hafa skapaö lifir og
stendur af sér alla storma.
Þórunn: Meö því aö flytja listina
meira en áöur inn á sviö tilfinninganna
hefur hún verið gerö óljósari og óaö-
gengilegri fyrir allan þorra manna.
Nína: Jú, vissulega gæti hvorttveggja
þetta hent sig, en ég álít aö list eigi aö
vekja hugsun og megi gjarnan vera
erfitt úrlausnarefni.
Þórunn: Já, en þaö verður þó aö vera
til einhver rétt lausn, og þaö veröur aö
vera snilld, sem hrífur hugann. Viö
skulum taka t.d. aö málverk sýni þoku
og áhorfendum sé ætlað aö gizka á
hvað sé á bak viö þokuna. Ekkert í
myndinni gefur þaö til kynna,
áhorfendur eru alveg frjálsir. Einn