Lesbók Morgunblaðsins - 06.03.1982, Blaðsíða 2

H
ollenski sægarpurinn Will-
em Schouten sigldi fyrstur
manna skipi sínu, Eendracht, fyrir
syðsta odda Suður-Ameríku,
Hornhöfða. Feröin fékk þó ógiftu-
samlegan endi, því þaðan sigldi
Schouten beint í Ijónagryfju
Austur-lndíafélagsins hollenska í
Bantam, þar sem farmur skipsins
var gerður upptækur, en Schout-
en og aðrir úr áhöfninni á Een-
dracht sendir heim til Hollands
sem glæpamenn.
Eendracht
á siglingu
undir
fullum seglum.
Svona
fór
um sjóferð þá
Það hefur margur séð hann
svartan fyrir Hornhöfða. Þar
mætast hin miklu úthöf, Kyrra-
hafið og Atlantshafið, og þar eru
veður sterk, vestanátt ríkjandi,
en hann gengur mikið til í vestr-
inu, allt frá suövestan í norðvest-
an og þá sjaldan hann gerir lát á
vestanáttinni, hleypur hann í
austnoröaustan foráttu.
Straumur er þarna þungur,
suöaustlægur, og er því ekki
samlægur vindi og sjó, og verður
af því slæmt sjólag. Þá er og
grunnt þarna á meginlandssyll-
unni áður en snardýpkar niður í
úthöfin. Þegar hvassviðri geisa
og sjór er grafinn og straumurinn
fellur þvert eða á móti öldunni,
þá verður þarna eitt löðrandi
brot á siglingaleiðinni.
Mörg harmsagan hefur gerzt
um aldirnar á þessu hafsvæði við
Hornhöfða, hina hrikalegu kletta-
eyju, sem er syðsti oddi Ameríku.
Það var hvorki Ferdinant Magellan,
portúgalski skipstjórinn og landkönnuöur-
inn, né Sir Francis Drake, enski ævintýra-
sæfarinn, sem sigldu fyrstir fyrir Horn-
höföa, eins og margir halda. Þeir sigldu
báöir úr Atlantshafi yfír á Kyrrahaf um
Magellansund, en þaö sund sker Suður-
Ameríku þvert yfir mörg hundruð mílur
norður af Hornhöfða.
Sá sem fyrstur sigldi fyrir Hornhöfða var
hollenzkur skipstjóri, Willem Schouten, á
skipi sínu, Eendracht (Eining). Schouten á
Eendracht var tuttugu og þrjú dægur að
berjast fyrir syðstu nes og eyjar Ameríku úr
2
Atlantshafi móti vestanvindinum yfir á
Kyrrahaf. Þaö var kl. 8 árdegis þann 29.
janúar 1616 aö hann gat fært í leiðarbók-
ina, að hann hafi siglt fyrir klettaeyjuna
miklu, sem myndaði syðsta odda megin-
landsins, sem teygði sig suður á milli úthaf-
anna.
Sem áður segir, hafði enginn fyrr siglt
þessa leið milli úthafanna og þó voru nær
100 ár, síðan Magellan var þarna niður viö
syösta hluta Ameríku og fann sund þaö,
sem við hann er kennt, og 38 ár frá því aö
Drake hraktist um þetta suðlæga hafsvæöi
og eflaust hafa margir fleiri sæfarendur
hrakizt þarna, en engum virðist hafa komið
til hugar aö kanna, hvort þarna væri sigl-
ingaleið milli úthafanna, heldur forðuðu sér
útaf þessu slæma hafsvæði, eins fljótt og
þeim var unnt noröur á þóginn aftur.
Viö höfum haldgóða vitneskju um sigl-
ingu Eendracht fyrir Hornhöfða af því að
um borð var ungur Belgi, búsettur í Hol-
landi, og hann var í aðstöðu til aö festa á
blað það helzta sem geröist, þar sem hann
var ekki háseti heldur birgöavörður á þess-
ari sögulegu siglingu.
Hann hét Daniel Le Maire og hafði flutzt
til Hollands með föður sínum, Isaac Le
Maire, sem hafði flúið heimabæ sinn,
Antwerpen, með fjölskyldu sína, þar sem
Sþánverjar höfðu í þann mund hertekið þá
borg öðru sinni í sögunni. Le Maire-
fjölskyldan var engin smáræðis fjölskylda,
börnin tuttugu og tvö, og auk Daniels, sem
var næstyngstur og viröist hafa verið
hörkustrákur, var elzti sonur Isaac Le Mair-
es einnig með í hinni frægu för Eendracht.
Hann hét Jacques og var á þrítugsaldri og
mun hafa verið ailur linari af sér en Daniel
bróöir hans eða veikbyggðari. Þeir bræöur
voru þarna til að gæta hagsmuna föður
síns, sem var aðalmaðurinn í nýju félagi
sem stofnaö hafði verið til að rjúfa einokun
Hollenzka Austur-lndíafélagsins.
Jacques var yfirbirgöavöröur og einnig
Ásc/eir Jakobsson tók saman
féhirðir leiðangursins, en Daniel honum til
aöstoöar viö birgðavörzluna og færði fyrir
hann bækurnar, sem síðar reyndust mikil-
vægar.
Sþánverjar höfðu misst yfirráð sín í Hol-
landi, þegar þetta var, og upp var runnið
mikið blómaskeið í sögu Hollendinga. Hol-
lenzkar hafnir voru fullar af skipum og
ævintýramönnum, komnum úr fjarlægum
löndum með dýrmætan varning og óþekkt-
an fyrr. Þaö var mikil önn í skiþasmiðjunum
og niður við höfnina, þar sem sólbrenndir
og skeggjaðir sjómenn af ýmsum þjóðern-
um sprönguöu um, oft leiðandi meö sér
ókennileg dýr, sem þeir höfðu haft með
sér, svo sem aþa, Ijónsunga og páfagauka.
Þá stakk og í stúf við heimamenn klæðnað-
ur þeirra margra. Það var sem sé fjölskrúð-
ugt mannlíf í hollenzku hafnarbæjunum í
byrjun 17du aldar, en þó voru maðkar í
mysunni, þar sem var alger einokun Holl-
enzka Austur-lndíafélagsins á siglingum og
kaupskap Hollendinga í Austurlöndum
fjær. Þetta félag var svo voldugt, enda stóð
hollenzka stjórnin í einu og öllu að baki
þess, að þaö gat meinaö öðrum hollenzk-
um kaupmönnum en þeim, sem aðild áttu
aö félaginu, að sigla þær tvær siglingaleiö-
ir, sem þá voru þekktar úr Atlantshafi til
Kyrrahafs. Austur-lndíafélagið hafði fengið
hollenzka þingið til að gefa út þau lög, aö
engin önnur skip en þau, sem teldust vera
á vegum Austur-lndíafélagsins hefðu leyfi
til að sigla til Austur-lndíaeyja eða annarra
landa í Kyrrahafi um Magellansund eða
fyrir Góðrarvonarhöfða.
Þessu til áherzlu voru staðsett vopnuð
skip á báðum þessum siglingaleiðum til að
stökkva á brott skipum utanfélagsmanna á
leið til Austurlanda fjær. Sum þessara
vopnuðu skipa voru vopnuð kaupför
Austur-lndíafélagsins, en önnur voru
herskip stjórnarinnar. Þetta þýddi í raun,
að ekki aðeins Austur-lndíur heldur allt
Kyrrahafið var lokað öllum hollenzkum
skipum nema þessa félags. Eina leiöin til
að rjúfa þetta siglingabann var sú, að finna
þriðju leiðina austur á Kyrrahaf.
Það var uppi orðrómur meö þessari
miklu siglingaþjóð, Hollendingunum, að
það kynni að vera um þriðju leiðina að
ræða og hún myndi vera fyrir suöurodda
Ameríku. Skip á leið um Megallansund eöa
í sigiingum við Suöur-Ameríku höfðu hrak-
izt inná hafsvæðið syöst viö Ameríku og
það höfðu jafnvel verið gerðir út könnun-
arleiðangrar þangað, sem höfðu endað í
miklum hrakningum og skipin hrakizt til
baka. Það var vitað, að Sir Francis Drake
og skip hans þrjú höfðu hrakizt langt suður
með vesturströnd Suður-Ameríku eftir að
þau höfðu siglt úr Atlantshafi yfir á Kyrra-
haf í gegnum Magellansund. Nú vitum við,
að þau hefur nær því hrakiö fyrir suöur-
oddann og til baka yfir á Atlantshafið. Sir
Francis virðist þó ekki hafa gert sér þetta
Ijóst, því aö hann hélt því fram, að það væri
ekki þarna um aðra leið að ræða milli hinna
tveggja úthafa en í gegnum Magellansund.
Þessu héldu einnig flestir mestu siglinga-
menn Hollendinga fram, þrátt fyrir þann
orðróm, sem á kreiki var í knæpum sæfar-
enda í hollenzkum höfnum.
Einnig bollalögðu sjómenn um þann
möguleika að sigla norður fyrir Ameríku,
einkum eftir að Hendrik Hudson haföi siglt
á vegum Hollendinga frá New York og upp
Hudsonfljótið og síðan sigldi hann á snær-
um Englendinga á þessum norðlægu slóð-
um og rannsakaði Hudsonflóann í þessu
skyni. Það var almennt talið, að norðurleið-
in myndi ekki fær og það leizt fáum á að
glíma við þá leiö.
Orðrómurinn um hugsanlega siglingaleiö
fyrir suöurodda Ameríku náði eyrum Will-
em Schouten, skipstjóra í bænum Hoorn,
og sá karl var harður í horn að taka,
hraustmenni mikið og kjarkmaður. Hann
var þekktur stórsiglingakapteinn, bæði í
Hollandi og viðar, og naut mikils álits.
Hann hafði farið þrjá leiðangra til Austur-
landa og þá siglt fyrir Góðrarvonarhöföa.
Schouten fór ekki dult með það álit sitt,
aö það næði engri átt, að hollenzkir sæfar-
ar fengju ekki notiö reynslu sinnar og
kunnáttu í úthafssiglingum og kaupskap
við fjarlæg lönd vegna yfirgangs og einok-
unar þeirra eigin landsmanna.
Þessu var einnig svo farið um Isaac Le
Maire, þótt undarlegt sé, þar sem hann var
aðili að Austur-lndíafélaginu og einn af
stofnendum þess og sat í stjórn félagsins.
Isaac líkaði ekki, að félagið hafði ekki
áhuga á ööru en fljótfengnum gróða og
ávöxtun fjár.
Það skipti sér ekki af neinu, sem til heilla
mátti horfa fyrir hollenzku þjóðina, svo sem
að færa út veldi Hollendinga og festa Hol-
lendinga þannig fastar í sessi sem nýlendu-
veldi en kaupskapurinn einn var fær um.
Félagið hirti ekki um annaö en hirða gróð-
ann meðan hann gafst og vernda hagsmuni
sína gagnvart eigin landsmönnum, í stað
þess sem Isaac vildi, að háð væri baráttu á
höfunum við keppinautana og þá aðallega
Spánverja. Isaac var sem sagt ákafur hol-
lenzkur þjóðernissinni, þótt hann væri
Belgi að uppruna. Þessar skoðanir Isaacs
karlsins leiddu loks til uppgjörs við stjórn
Austur-lndíafélagsins. Flestir forstjóranna
voru algerlega andvígir skoöunum Isaacs
og hollenzka þingiö var sem fyrr hliöhollt
félaginu og skoðun meirihluta stjórnar
þess. Hollenzka stjórnin sagði, að þjóðin
hefði meira gagn af hagstæðri kaup-
mennsku en útfærslu nýlenduveldisins með
styrjöldum; þjóðin væri búin að fá nóg af
þeim. Allar líkur virtust á því, sögðu and-
stæðingar Isaac Le Maires, að kaupskap-
urinn héldi áfram að blómstra og færa hol-
lenzku þjóöinni mikla velsæld án átaka.
Isaac Le Maire var einn af þeim, sem
æsast við andstöðu og mótbárur. Hann
sagði sig úr félaginu og tók upp baráttu
gegn því og stjórninni. Hann varð sér fljótt
útum harða andstæðinga, bæði fyrri félaga
og í ríkisstjórninni. Isaac fluttist loks frá
Amsterdam til lítillar borgar þar í grennd
og hélt áfram baráttu fyrir skoöunum sín-
um þaðan.
Það hlaut að reka að því, aö þessir tveir
skoðanabræður, Isaac Le Maire og Willem