Lesbók Morgunblaðsins - 06.03.1982, Blaðsíða 7

Aldrei fyrr í sögunni hafa Vestur-
lönd lifað annað eins tímabil hag-
sældar og áratugina tvo, frá 1950 til
1970, þegar velmegun fór sífellt vax-
andi í þessum heimshluta og jafn-
vægi ríkti í efnahagsmálum, með til-
tölulega lítilli verðbólgu og atvinnu
fyrir alla. Enda voru menn farnir að
þeirrar auknu velmegunar sem sívax-
andi afköst sköpuðu, auk þess sem
jafnframt var smám saman verið að
stytta vinnutímann. Loks var oft at-
vinnuleysi um lengri eða skemmri
tíma. Þegar styrjöldinni lauk, hefst
svo fljótlega algerlega nýr þáttur í
efnahagsmálum Vesturlanda.
Gamla hagfræðikenningin, að auk-
in umsvif skapi smám saman aukna
kaupgetu og eftirspurn, er áfram í
fullu gildi. En nýja hagfræðin má ekki
vera að því að bíða eftir þessari
þróun, heldur heimtar hún að fyrst sé
sköpuð kaupgeta og eftirspurn, sem
svo strax kalli á aukin umsvif, og svo
koll af kolli.
í samræmi við þessa kenningu,
sem Hitler praktiseraði fyrstur manna
að gagni, var Marshalláætlunin
grundvölluð, árið 1950. Með henni
færðu Bandaríkjamenn Evrópuríkjum
Næst gerum við
föstudaginn
að laugardegi
Nú er svo komið víða um Vesturlönd, að hinn almenni borgari á hús og bíl
og öll hugsanleg tæki, sem gera lífið þægilegra. En þá sýnir þaö sig, aö til
að viðhalda þessum lífskjörum, þarf færra fólk - framleiðslan dregst
saman og atvinnuleysi er afleiðingin.
trúa því, að kreppur heyrðu til liönum
tíma og kæmu ekki oftar.
En með áttunda áratugnum fór
þetta að breytast. Verðbólga fór vax-
andi um öll Vesturlönd og verulegt
atvinnuleysi hélt innreið ína.
Eðlilegt er því að spurt sé: Hvað
hafði farið úr skorðum? Hvað var
þetta á sjötta áratugnum og þeim
sjöunda, sem ætla má að einkum hafi
stuðlað að hinni miklu hagsæld og
jafnvægi á því tímabili? Og hvað hafði
breyst, sem orsakaði, að á áttunda
áratugnum fór að halla á ógæfuhlið?
Hér verður ekki bollalagt um verð-
bólguna, heldur eingöngu um hinn
þáttinn, atvinnuleysið og það, sem
mér virðist vera grundvallaratriði í
því efni.
Um aldamótin síðustu unnu aðeins
15% íslendinga samtals viö iðnir,
viðskipti, samgöngur og þjónustu-
störf. Allir hinir unnu að landbúnaði,
fiskveiðum og fiskverkun, aðallega
landbúnaði (68%), þar sem vinnutími
var eins og með þurfti hverju sinni.
Vinnutími þeirra, sem unnu að iönum
og við verzlun hér á landi á þessum
tíma var nálægt tvöfalt lengri en nú
gerist.
Á tímaskeiðinu frá aldamótum til
ársins 1980, er áætlað að þjóðartekjur
á mann á íslandi hafi um þaö bil ti-
faldast, miðað við fast verðlag. Þetta
síðasttalda jafngildir því, að þar sem
um aldamótin þurfti 100 menn til að
vinna ákveðið verk, þurfi nú aðeins
10, sem svarar aftur til þess, að á
þessum 80 árum hafí smámsaman
verið hægt að fækka þessum 100
manna hópi um 90 menn. Hér er það
að sjálfsögðu vélvæðingin, sem segir
til sín.
En hvað varð um þessa 90, sem
leystir voru frá fyrri störfum?
Þeir fóru í það að fullnægja nýjum
þörfum, sem stöðugt urðu til, vegna
að gjöf 12 milljarða dollara (1/a var
kallað lán), auk mikilla fjármuna að
auki til viðreisnar Þýskalands sér-
staklega. Þetta voru gífurlegir fjár-
munir á þessum tíma, sem skattborg-
arar Bandaríkjanna fundu rækilega
fyrir.
Það var fyrst með Marshallaðstoð-
inni, sem hjólin fóru að snúst með
meiri hraða en áður hafði þekkst.
Marshallhjálpin var ekki fyrst og
fremst ætluð til þess að bæta úr
neyð, heldur til þess að reisa við at-
vinnuvegi Evrópu af sem mestri
skyndingu. Þess vegna fengu íslend-
ingar og Svíar Marshallhjálp, ásamt
þeim þjóðum, sem hrjáðar voru af
stríðsrekstri.
Viöamesta verkefnið var aö sjálf-
sögðu að endurreisa það, sem eyði-
lagt hafði verið í stríðinu. Annað var
að byggja yfir fjölgun íbúanna á
stríðsárunum. Á þetta ekki síst við
um ísland, þar sem byggt hefur veriö
yfir svo að segja alla þjóðina. Síðan
kom hvað af öðru, eftir því sem efna-
hagur rýmkaði.
Þegar svo leið á 6. áratuginn og
tekjur fóru sífellt vaxandi um Vestur-
lönd, opnuðust möguleikar til að full-
nægja nýjum þörfum, bæði þeim,
sem verið höfðu til fyrir, en engin til-
tök höfðu almennt verið að uppfylla,
vegna mjög takmarkaðrar kaupgetu,
svo og alveg nýjum þörfum, sem
smám saman urðu til við þær alls-
nægtir, sem nú gengu í garö.
Jafnhliða þessu gerðist það að
sjálfsögðu, að framleiðsla allra þess-
ara lífsgæða, skapaði atvinnu fyrir
ótölulegan fjölda fólks, sem annars
hefði þegið einhverja borgun fyrir að
gera ekki neitt.
Þegar svo leið að lokum 7. áratug-
arins hafði það gerst í fyrsta sinni í
sögunni, að sú draumsýn kynslóö-
anna var orðin að veruleika um Vest-
urlönd, að sérhver heilbrigður, vinnu-
fær maður, nyti þeirra lífskjara, sem
efnamenn einir áttu kost á fyrir fáum
áratugum. Auk munaðar í matföng-
um, húsnæði og búnaði, var. t.d.
kominn einkabíll fyrir hverja fjöl-
skyldu, sími á hvert heimili, útvarp,
sjónvarp og hljómtæki í hverja vist-
arveru, og allskonar rafmagnstæki til
hjálpar viö heimilisstörfin voru orðin
almenningseign. Hér við bætist að
ferðalög, jafnvel til fjarlægra landa,
voru á allra færi, svo og bókakaup og
hverskonar menningarnautn og lysti-
semdir, sem flest var áður sérréttindi
fárra útvaldra.
Þá sýndi það sig víðast á Vestur-
löndum og á vafalaust einnig eftir aö
sýna sig á íslandi, þegar bygginga-
framkvæmdum linnir, að til þess að
viðhalda þessum lífskjörum, þurfi
ekki allt það fólk, sem nauðsynlegt
var meðan á uppbyggingunni stóð.
Sjálfsögð afleiðing þess var svo, að
atvinnuleysi fór að gera vart við sig.
Nú kom það fram, sem vita mátti
fyrir, að kaupgeta verður ekki virkjuð
eins og áður, eftir að „fyrirliggjandi
þörfum“ hefur verið fullnægt að veru-
legu marki. Þá er hætt við að of stór
hluti af tekjum of margra veröi að
sparifé, sem enginn sér sér hag í að
nýta, því að fólk kaupir ekki viðstöðu-
laust bíla og frystikistur, eins og er
um daglegar nauðsynjar, svo sem
brauð og fisk. Þar með dregst fram-
leiðsla þessara þarfa líka sjálfkrafa
saman og atvinna við framleiðslu
þeirra minnkar.
Nú vantar þannig nýjar þarfir í stór-
um stíl. Eitthvað, helst fjölmargt, sem
er til ánægju og léttir lífsbaráttuna,
og sem fjöldi fólks fær jafnframt
vinnu við að framleiða og koma á
framfæri, eins og var um það fjöl-
marga sem mönnum bættist á 6. og 7.
áratugnum. En fátt slíkra nýjunga er
nú í sjónmáli, enda með ólíkindum að
slíkt gerist linnulaust.
Hvað er þá til ráða? Aöeins gamla
slæma úrræðið, að borga fjölda fólks
fyrir að gera ekki neitt?
Vilji fleiri komast að verki heldur
en þörf er fyrir, er viðbúið að það eitt
geti orðið þeim að liði, sem útundan
eru, að fá aðra úrlausn um vinnu. Því
að svo sem gefur að skilja, hefur
aldrei tekist að leysa þessi mál til
frambúðar með hagstjórnartækjum
stjórnvalda, og nýja hagfræðin
(Keynes) bætir hér ekkert um.
Úrlausnin hlýtur því að vera beint
framhald þess, sem hefur veriö að
gerast um langan aldur, enda at-
vinnuleysið nú trúlega ekkert stund-
arfyrirbæri, heldur munu hér enn
vera að koma fram sjálfsagðar afleið-
ingar vélvæðingar og stöðugt auk-
inna afkasta, og ætti reyndar aö vera
gleðiefni, ef mannfólkið þekkti sinn
vitjunartíma:
Þessi úrlausn er nú sem fyrr, að
skipta þeirri vinnu sem gefst milli
allra þeirra, sem vilja vinna. Við skul-
um muna, að hvað sem líður þætti
vinnunnar í fræðum Adam Smiths, er
maðurinn ekki markaðsvara, heldur
tilgangur alls sem gert er.
Sá aukni launakostnaður, sem af
því leiddi að greiða óbreytt vikukaup
fyrir stytta vinnuviku, ætti ekki að
verða þungbær, þar sem atvinnubæt-
urnar, sem víða slaga hátt í verka-
laun, féllu þá niður.
Það þarf stöðugt færri og færri til
að fullnægja öllum þörfum fleiri og
fleiri. Frá aldamótum hefur vinnudag-
urinn verið styttur um helming á
Vesturlöndum og laugardagurinn
gerður að sunndegi. Nú mundi líklega
víða hæfa um sinn að gera föstudag-
inn að laugardegi, og stytta þannig
vinnuvikuna um hálfan dag.
Björn Steffensen