Lesbók Morgunblaðsins - 06.03.1982, Qupperneq 14

... N
VÍSUR
Jón Gunnar Jónsson
s________________________________t
Meöal hinna læsilegustu bóka, sem
komu út fyrir jólin 1981 var Ýmsar verða
ævirnar eftir séra Bolla Gústavsson í
Laufási viö Eyjafjörð. Þar segir margt af
forvera höfundar þar á staönum, séra
Birni Halldórssyni, hinu alkunna sálma-
skáldi og höfundi margra vísna og
söngkvæöa, sem enn eru vinsæl. Hann
var f. 1823, d. 1882, var alla sína embætt-
istiö í Laufási, enda var það lengi taliö eitt
af bestu brauöum landsins, ekki síst
vegna dúntekjunnar. Meöal barna hans
var Þórhallur biskup, hans sonur Tryggvi
ráöherra. — Gríp traustataki eftirfarandi
skammdegisvísur, ortar harðindaveturinn
1856. Prestur sló vef, gamall blindur
maöur lá í kör sinni undir dúnsæng, héldu
þó varla á sér hita. Séra Björn orti:
Þorri kaldur þeytir snjá,
þylur galdra stríöa.
Linnir aldrei Ýmir sá
illu skvaldri hríða.
Lengi snívin fósturfold,
fönnum drifin mæðist.
Allt, sem lifir ofar mold
emjar, bifar, hræðist.
Hinn 25. október 1978 skrifar Mari í
dagbók sína:
„Mér er að veröa þaö Ijóst, aö ég muni
aldrei geta uppfyllt allar þær kröfur, sem
gerðar eru til „fulloröins“ einstaklings. Þaö
er svo óendanlega margt, sem maður verö-
ur aö VITA ... Hvernig á fólk að henda
reiður á öllu, sem þaö á aö vita? .. . Hvern-
ig á ég, sem veit varla, hvaöa ost ég á aö
velja, þegar ég er að verzla, nokkurn tíma
aö geta lært aö vita á stundinni, hvaö ég vil
og síðan að standa viö þaö? ... Þeim mun
meira sem ég hugsa um allar kröfurnar,
sem aðeins fara vaxandi, eftir því sem.
maöur eldist, þeim mun örvæntingarfyllri
verð ég.“
Haustiö 1979 hóf Mari nám í byggingar-
verkfræði viö Tækniháskólann. Hún gat
ekki komizt aö í húsageröarlist. Eftir áriö,
sem hún var frá námi, hafði lágmarksein-
kunn til inntöku í þá deild verið hækkuð,
svo þangaö gat hún ekki lengur komizt.
En bréf hennar og dagbækur fjalla mjög
lítið um námið. Þau snúast mest um hug-
leiðingar varðandi einmanakenndina. Maö-
ur eigi aðeins sjálfan sig aö. „Það er ekki
hægt aö flýja sjálfan sig. Maður verður að
semja friö við sig sjálfan," skrifar hún í bréfi
til vinkonu sinnar.
Deyfö og leiöi —
ótti og kvíði
í ööru bréfi, sem er skrifað til manns,
sem hún var orðin ástfangin af, lýsir hún
því umkomuleysi, deyfö og leiöa, ótta og
kvíða, sem komi henni til aö hnipra sig
saman í horni rúmsins, vefja sænginni fast
um sig og gráta hömlulaust. „Er ég að
verða vitskert?" spyr hún. „Þaö er ekki
hægt aö flýja sjálfan sig — og þó, ein leið
er fyrir hendi: að hætta að vera til. Minn
sjúki heili á eftir aö knýja mig til aö grípa til
þess ráös fyrr eöa síðar.“
14
Girnast allar elfur skjól
undir mjallarþaki,
þorir valla aó sýna sól
sig aö fjallabaki.
Vísurnar eru fleiri. Hér eru líka feðraðar
vísur, sem lengi hefur veriö deilt um, um
sumt má enn deila. Hér kemur hin al-
kunna vísa um séra Arnljót Ólafsson á
Sauðanesi. Hann var atkvæðaprestur og
þjóðmálaskörungur og umdeildur maður
á sinni tiö.
Já, mér er um og ó um Ljót,
ég ætla ’ann bæði dreng og þrjót.
Það er í honum gull og grjót,
hann getur unniö tjón og bót.
Samtímamönnum þótti vísan hitta í
mark, en fæstir vissu hver ort hafði. Séra
Bolli upplýsir aö hún sé rituð í bréfi frá
séra Birni til Páls Ólafssonar skálds. Önn-
ur vísa er og feðruð í bókinni, sem lengi
hefur landsfræg verið, en ýmsum eignuð.
Hún er svona:
Aldrei verður Ljótunn Ijót,
Ijótt þó nafnið beri.
Ber af öllum snótum snót,
snótin blessuð veri.
Séra Björn höfundur.
Bolli segir að telpa þessi hafi verið
dóttur mágkonu séra Björns, varð föður-
amma Kristjáns skálds frá Djúpalæk.
Sigfús Mikaelsson var Austfirðingur f.
1879, d. 1930. Ein af máttarstólpum
Hinn 30. janúar 1980 skrifar Mari um
námið: „Hvernig ætti ég nokkurn tíma aö
geta ráöið við þetta?“
Og daginn eftir: „Streita — stenzt ég
þetta?“
í febrúar 1980 sveiflast tilfinningar Mari-
ar milli ákaflegrar lífsgleði og sjálfsmorðs-
hugleiðinga í alvöru.
14. febrúar 1980:
„Indælt að vakna við hliöina á Robban
— ég er að verða ástfangin."
18. febrúar:
„Langt niðri og á móti öllu — hugsa um
sjálfsmorö."
1. marz:
„Aö það skuli vera hægt að vera svona
óskaplega glöð og ástfangin.“
í kveðjubréfi 17. marz 1980 skrifar hún:
„Ég er full af ótta og kvíöa. Það er vegna
lítilsviröingar á sjálfri mér. Það ber enginn
sök á þessum gjörðum mínum.“
Síðasta bréfið
í þriðja og síðasta kveðjubréfi sínu 18.
marz segir hún:
„Valiö var þá sem sagt ekki á milli ým-
issa leiða til menntunar, heldur á milli þess
að lifa eða ekki. Hverjum er hægt að trúa
fyrir svo sjúklegum hugsunum?"
i seinni hluta bókarinnar skrifar móöir
Mariar: „Ég varö vör við eirðarleysi í henni,
en ég skildi ekki neitt. Að ég skyldi ekki
gera mér grein fyrir því, að það væri alvara
á ferðum.“
Og hún beinir orðum sínum til annars
ungs fólks, sem sér sjálft sig í Mari:
„Þú verður að leita hjálpar — þú verður
að hrópa aí angist, svo umheimurinn skilji."
Hún segir frá því, hvernig sér hafi orðið
Ijóst þegar eftir lát Mariar, hvernig ætti að
vera hægt að koma í veg fyrir sjálfsmorö.
Hún vill stofna samtök gegn sjálfsmorðum.
Félagarnir í þeim eiga að hafa reynslu af
fólki í sjálfsmorðshugleiðingum, og þaö á
þjóöfélagsins, sem hann þurfti að leita til
í vandræðum sínum sýndi honum lítinn
skilning. Þá varö þessi vísa til:
Mannorð hefur mikið ríkt,
mína fátækt ekki skilur.
Ætli það verði ekki líkt
þá okkur báöa gröfin hylur.
Og þessi:
Örbirgð þrátt mig elta kann,
örmum dátt mig vefur.
Ég er sáttur samt við hann,
sem að máttinn gefur.
Um hund, sem málgefinn og ráðríkur
maður átti, kvaö Sigfús:
Snotur ertu, Snati minn,
snjall í gómabrandi.
Ertu líkt og eigandinn
alltaf sígeltandi.
Nú kemur vísa, sem ég hef rekist á í
tveimur gerðum, svo líkum að það getur
varla verið tilviljun. Um höfund veit ég
ekki.
Ónefndur maður orti um ónefnd hjón,
sem hann varð samskipa frá Kaup-
mannahöfn til Reykjavikur. Bæði voru
sjóhrædd og þyrst í fréttir af slysum,
enda áttu þau aldrei von á góöu, skildu
ekkert í sjálfum sér að þau skyldu leggja
upp í þessa miklu reisu. Svona er vísan:
Ektaparið hengdi haus
henti ekkert sjóslys.
aö vera hægt að ná til þeirra nákvæmlega
eins og lækna á vakt allan sólarhringinn í
síma 90 000.
Þeir eiga að vera reiðubúnir að hafa
samband við þá, sem „eru í sjálfsmorðs-
þönkum", meöan þörf er á, og einnig að
hjálpa þeim, sem vilja fá sálfræöilega að-
stoö.
„Samfélagiö verður aö viðurkenna það
hreinskilnislega, að sjálfsmorðshugleið-
ingar séu venjuleg fyrirbæri," segir hún. „Á
þann hátt er hægt að fá fólk til að líta á það
sem eölilegan hlut aö leita aðstoðar, áður
en vanmátturinn hefur náð tökum á því um
of.“
Þegar ég hitti hana heima hjá henni í
Álsten, var hún nýbúin að tala við móður,
sem hafði orðið fyrir því sama og hún. Hún
fær bréf frá ungu fólki í alvarlegum sjálfs-
moröshugleiðingum og ræöir við þá, sem
hafa reynt að fyrirfara sér. Þeir, sem hún
hefur rætt við, hafa ekki þorað eða vogað
sér fyrr að tala við neinn um hinar „óheim-
ilu“ hugsanir sínar og tilfinningar. Hún veit,
hvernig foreldrar geta, nákvæmlega eins
og hún gerði, bandað frá sér slíkum hugs-
unum.
„Ég gat treyst Mari,“ segir hún. „Ég vissi,
að hún lyki því, sem hún hefði einsett sér.
Hugmyndir hennar um, að hún væri van-
máttug og veikgeðja, tók ég ekki alvar-
lega.“
Kröfur foreldra
„Við, maðurinn minn og ég, væntum
okkur mikils af Mari. Við litum á það sem
sjálfsagðan hlut, að henni gengi vel. Hún
var alltaf svo bráðdugleg.
Við búum í hverfi betri borgara. Hér í
Álsten eru foreldrar nær allra barna há-
skólagengnir. Það er sjálfsagt mál, að
krakkamir eigi að læra og standa sig vel.
Nú, eftir að þetta skeöi, hef ég minnzt
Hann er alveg húmorlaus,
hún meö óverdósis.
Úr sömu ferð er þessi. Hagmæltur var
að krota á miða. Kona spurðu, hvað hann
væri að gera. Hann svaraði samstundis:
Drottinn minn. Ég dunda mér
deyjandi sem lifandi.
Ef aö mig ber upp á sker
er ég vísu skrifandi.
Sami maður ritaði þessa stöku á
munnþurku, sestur um borð í Gullfoss í
Kaupmannahöfn:
Nú sit ég í Nóaörk,
nautna þrengist skórinn.
Drottinn blessi Danamörk,
dætur lands og bjórinn.
Fyrir þremur áratugum orti norðlensk-
ur hagyrðingur, Árni Halldórsson, þessa
vel gerðu og meinlegu vísu um félaga
sinn, sem honum þótti of aðfinnslusamur
og siðvandur:
Þú átt gott að þekkja ei synd,
þeir munu fáir vera,
sem gallalausa guðdóms mynd
gegnum lífið bera.
Hér er ónefndum manni lýst, hvort sem
það er nú í gamni, alvörðu eða hálfkær-
ingi. Höfundur ókunnur:
Lýsa klækjum hans ei hæfir,
heljaræki af löstum ber,
málaflækjuíþrótt æfir,
oft við skækjur leikur sér.
Þá er hér gömul vegavinnustaka:
Sá er oft í svörum klúr,
síst til verka laginn,
Hallur, sem aö hellir úr
hlandkollum á daginn.
J.G.J.
þess, sem Mari sagði oft: „Þaö sem máli
skiptir er þó ekki peningar og gott starf.
Aðalatriðiö er að njóta lífsins og þykja
vænt um hvort annað.“
Margt ungt fólk þorir ekki að láta í Ijós
dýpstu tilfinningar sínar, því þaö stríðir
gegn kröfunum um að sýna dugnað.
En viö verðum að þora að viðurkenna
vanmátt okkar, við verðum að reyna að
rjúfa þá bannhelgi, sem hvílir yfir sjálfs-
morðum. Það er þess vegna sem ég vil
gangast fyrir stofnun samt’Aka, sem fólk í
sporum Mariar getur leitað til. Það er hægt
aö koma í veg fyrir flest sjálfsmorð, ef þetta
fólk fær aðstoð. Ég er sannfærð um það.“
— Svá — úr „Dagens Nyheter"
Leiörétting
í jólablaði Lesbókar 1981 var mynd af
altaristöflu úr kirkjunni að Stafafelli í Lóni
og hún ranglega feðruð, — talin eftir
Guðmund Einarsson frá Miðdal. Benedikt
Stefánsson hefur skrifaö Lesbók vegna
þessa og skal nú leiðrétt, að altaristaflan er
eftir Kristínu Stefánsdóttur frá Hlíð í Lóni.
Hún mun máluð veturinn 1948—49, en
nokkur systkini Kristínar gáfu kirkjunni
verkiö. í kirkjunni að Stafafelli eru raunar
tvær altaristöflur; sú eldri er þó ekki yfir
altarinu. Um aldur hennar er ekki nákvæm-
lega vitaö, ellegar höfund, en trúlega hefur
hann veriö danskur málari. Hún er gefin til
minningar um Högna Jónsson, sem var
prestur að Stafafelli frá 1610—36, og konu
hans, Herdísi Nikulásdóttur. Á töflunni
stendur: „Dissi tvende personer til ære, og
kirkens beprydelse".
Sá er oft í
svörum klúr