Lesbók Morgunblaðsins - 20.03.1982, Page 5

Á sama hátt og krónan rýrnar í
verdbólgu, fölna oró og glata
merkingu sinni, þegar þeim er mis-
boðid með ofnotkun og rangri beit-
ingu. Þau verða léttvæg eins og ál-
krónan gamla og nýkrónan er aö
verða eða hláleg eins og niðurtaln-
ingin. Verst er þó, að hafi orð glat-
að inntaki sínu, er erfitt að dubba
það upp aftur eins og gera má við
gjaldmiðla, þótt árangurinn af því
geti líka verið misjafn eins og
dæmin sanna.
Til dæmis myndi fáum detta í
hug að viðhafa orðið sæmilegur í
upprunalegri merkingu, en það er
dregið af sómi eða sæmd og hefur
drabbazt niður í það að vera slark-
fært. Svipað má segja um orðið
ágætur, sem merkir í daglegu tali
þolanlegur, og þykir mörgu barni
kyndugt að geta ekki fengið skárri
vitnisburð fyrir frammistöðu í námi.
Upphaflegt inntak þessara orða er
nú gjarnan tjáð meö útbólgnum
lýsingum eins og stórfenglegur og
yfirgengilegur eða oröum, sem eðli
sínu samkvæmt fela í sér neikvæöa
merkingu, svo sem æðisgenginn,
trylltur og brjálæðislegur. Hver
kannast t.d. ekki viö að hafa heyrt
talað um brjálæöislega flott hús,
æðisgenginn bíl og tryllta skemmt-
un? En slík orð segja manni ekki
nokkurn skapaðan hlut. Þau hafa
tútnað út í algert merkingarleysi,
eins og mörg önnur á undan þeim.
Þau hafa ekkert verðgildi lengur.
Svipaða sögu er að segja um
mörg skýr hugtök, sem ýmist eru
gömul í málinu eöa afsprengi nýrra
Þingmúla. Kom hann í kjörstjórnina í stað
Árna sýslumanns, sem er sagöur forfallaö-
ur. Meö honum voru í kjörstjórn sr. Jón
Jakobsson í Ásum og Ólafur Pálsson
hreppstjóri á Hörgslandi, hálfbróðir sr.
Páls.
Komið var hádegi þegar formaöur setti
kjörfund með lipurri ræöu „eins og honum
er lagið“ aö sögn Ingimundar hreppstjóra á
Oddum, síðar í Rofabæ. Vakti sr. Páll eink-
um athygli á því, aö tímarnir heföu þaö nú í
för meö sér, að nauðsynlegt væri að kjósa
hyggilega, hvaö sem hann hefur nú átt viö
meö því. Þá las hann upp framboösbréf
Jóns Guðmundssonar, en sjálfur fór Jón
ekki austur. Aöeins 6, sex, kjósendur
greiddu atkvæöi. Fékk Jón þau öll. Vara-
þingmaður var kosinn Ólafur Pálsson.
Enda þótt hreyft væri athugasemdum
viö kosningu þessa í upphafi þingsins
1865, haföi þaö engin áhrif á lögmæti
hennar. Jón settist á þing meö sex kjós-
endur aö baki sér. Þaö varö efni í eftirfar-
andi vísu, sem birtist í íslendingi, blaði and-
stæöinga Jóns Guðmundssonar:
Erling skakka öll viö þing
ætlum næsta traustan,
sigling hans á sexæring
sjást mun glæst aö austan.
Eftir þessar daufu kosningar reyndi Jón
Guðmundsson aö hressa upp á fylgi sitt og
vekja áhuga kjósenda sinna meö því aö
senda þeim ávarp í blaöi sínu Þjóöólfi, þar
tíma, svo sem frelsi, lýðræði, list og
menningu. Menning er gamalt is-
lenzkt orð, en viröist hafa veriö
sparlega notað fyrr á tímum. Aö
minnsta kosti er fræg sagan af því,
er Steinn Steinarr, þá barn að aldri,
heyrði þetta orð í fyrsta sinn og
spurði fóstru sína, hvaö það þýddi.
Lífsreynd konan, sem vafalaust
hefur alizt upp í „dæmigerðu must-
eri íslenzkrar alþýöumenningar“
eins og einhver hefur komizt að
I vitund margra eru heitin skáld
og listamenn hálfgerð skammar-
yrði, enda viðhöfð um bögubósa og
fúskara jafnt sem aðra betri. Og
hvað á þá að kalla menn, sem skara
fram úr venjulegum skáldum og
listamönnum? Jú, þeir eru kallaðir
stórskáld, frábærir skáldmæringar,
ókrýndir listjöfrar eða afreksmenn í
ranni listarinnar. í slíkum samsuö-
um reynir oft svo mjög á þanþol
tungunnar, að það brestur, skeyt-
Verðgildi
orðanna
orði um gömlu sveitaheimilin, var
hugsi stundarkorn, en sagði síðan:
— Það er rímorð barnið mitt. Það
rímar á móti þrenning. Núna myndi
engu barni koma í hug að inna eftir
merkingu orðsins menning. Þó
væri ekki vanþörf á, því þaö virðist
ekki hafa nokkurt gildi lengur, svo
mjög hefur verið hamazt á því und-
anfarin ár og áratugi. Sem er synd,
því að þetta er gegnt orö og gott.
ingar geiga og fara fyrir ofan garð
og neðan. Fólk, sem leggur stund á
svona málfarslegt víravirki, ætti
stundum að hafa hugföst hin fornu
sannindi, að oflof sé fremur háð en
lof.
Af ýmsum hugtökum, sem hafa
útvatnazt vegna ofnotkunar og
rangnotkunar má nefna lýðræði,
sem felur í sér afar skýra merkingu.
Raunar er það svo ungt í málinu, að
það er ekki til í Orðabók Blöndals.
Því hefur samt enzt aldur til að
fölna svo, að menn tala nú yfirleitt
um virkt lýðræði eða jafnvel full-
virkt lýðræði. Þá vaknar spurningin
um hvort lýðræði geti verið óvirkt
eða hálfvirkt, en slík orö heyrast
aldrei, enda ekki í anda þeirrar
þróunar, sem hér hefur átt sér stað.
Öll tungumál eru í stöðugri
þróun, ekki sízt á tímum örra þjóð-
félagsbreytinga. Er rótgróin vinnu-
brögð úreldast, hverfur talsverður
orðaforði úr mæltu máli eða fær
nýtt hlutverk og nýyröi ryðja sér til
rúms. Ný viðhorf kalla á ný hugtök,
því að tungan er umfram allt tæki
til að tjá hugsanir manna, en ekki
safngripur, sem varðveita þarf í
upprunarlegri mynd. Hins vegar
eiga þær breytingar, sem hér hefur
verið farið nokkrum oröum um, lítið
skylt við eðlilega málþróun. Þær
eru fremur afsprengi andlegrar
verðbólgu, ef svo má að orði kom-
ast. Gengi orðanna er fellt sí og æ
og ný skráning tekin upp, þótt með
óformlegum hætti sé. Svo blása
þau út og bólgna, þar til menn
hætta að finna í þeim nokkra
merkingu. Þau geta táknað allt og
ekki neitt. Með því að sýna málinu
slíkt virðingarleysi drögum við
stórlega úr mætti þess sem tján-
ingartækis fyrir mannlega hugsun
og tilfinningar. Það er í raun og
veru sýnu alvarlegra en meðferðin
á blessaðri krónunni okkar, sem
virðist lifa allt af.
Áður fyrr var brýnt fyrir börnum
að fara sparlega með fé. Þá var fólk
miklu fátækara en nú af jarðnesk-
um gæðum. Tungan var þó ekki til-
takanlega fátæk. Eigi að síður var
börnum einnig kennt aö fara spar-
lega með orð. „í Brekkukoti var
sérhvert orð dýrt, litlu orðin líka,“
segir Halldór Laxness í Brekku-
kotsannál.
Guðrún Egilson
sem drepið er á helstu hagsmunamál hér-
aösins og afstööu hans til þeirra. i annan
staö boðaði Jón til þingmálafundar í kjör-
dæminu, en þeir voru ekki jafn aigengir og
síðar varö. Samt varö fundur þessi mjög
fámennur, aðeins 15 manns, flestir úr Meö-
allandi enda var fundurinn á Leiðvelli.
Til að gefa í skyn hvers vænta mætti úr
þeirri átt, eins og síðar kom fram, gat Jón
þess í frásögn sinni af fundinum, aö þeir
hálfbræöur, sr. Páll á Presstbakka og Ólaf-
ur á Hörgslandi „voru svo veikir aö þeir
gátu ekki aö heiman fariö."
Áriö eftir Leiðvallarfund, 1869, var þing
rofið og efnt til nýrra kosninga, sem vera
skyldu fyrir júnílok. í Vestur-Skaft. var kjör-
fundur á Leiðvelli 29. júni. Aö lesnu fram-
boösbréfi Jóns Guðmundssonar var geng-
ið til kosninga. Kjörstjórn skipuöu meö
sýslumanni þeir bræður sr. Páll og Ólafur á
Hörgslandi. Aöeins 17 kjósendur mættu af
242 á kjörskrá. Af þeim kusu 15 sr. Pál en
2 Jón Guðmundsson og var þar meö lokið
aldarfjóröungs þingmannsferli hans. Er
þaö vissulega harmsefni, hve kjósendum
voru mislagðar hendur, er þeir felldu frá
þingsetu þennan eldheita ættjarðarvin og
óeigingjarna stríðsmann í frelsisbaráttu
þjóðarinnar.
Síra Páll Pálsson
- haffði mikla alþýðuhylli -
Eftirmaður Jóns Guömundssonar, sr.
Páll Pálsson, var annálaður gáfu- og hæfi-
leikamaður og talinn mjög laginn við aö
vinna menn til fylgis viö málstað sinn og
hagsmuni. Var því engin furöa þótt honum
yröi vel ágengt þegar hann, frændmargur
og framgjarn, fór aö láta til sín taka í póli-
tíkinni og sóttist sjálfur eftir þingsætinu í
staö þess aö styöja Jón Guðmundsson.
Mjög var farið aö losna um tengslin milli
Jóns og Skaftfellinga og því hæg heima-
tökin fyrir þá, sem höföu hug á aö komast
þar upp á milli.
Sr. Páll sat aöeins á tveim þingum sem
fulltrúi Vestur-Skaftafellssýslu einnar, 1869
og 1871. Á báöum þessum þingum beitti
hann sér einkum fyrir einu máli. Þaö var
bænarskrá til konungs um 200 rd. styrk til
málleysingjakennslu hans á Prestsbakka.
Fékk tillaga hans góöan byr, hlaut m.a.
stuðning landlæknis (Hjaltalíns) og kon-
ungsfulltrúa (Hilmars Finsens, síöar lands-
höföingja). Var bænarskráin samþykkt eftir
nefndarmeðferð og allmiklar umræður.
Aftur fór sr. Páll á stúfana meö sömu
beiöni á næsta þingi, 1871. i umræöunum
kemur fram, aö konungsfulltrúi, Hilmar
Finsen, hefur „haft þá ánægju aö vera við
próf nokkurt, sem hann (þ.e. sr. Páll) í fyrra
hélt á Prestsbakka og sem ég get vottað
um að honum hafi heppnast vonum framar
aö kenna börnum þeim, sem honum er
trúaö fyrir." En þar sem aðrir þingmenn
höföu ekki átt leið aö Prestsbakka til aö
hlýöa þar á kennslu sr. Páls, leyföi Jón á
Gautlöndum sér „aö skora á þingmann
V-Skaftafellssýslu að skýra fyrir mér og
þinginu hvernig málleysingjakennslunni er
hagaö ... ég ímynda mér að þaö mundi,
sem menn segja, „gjöra gott Indtryk á
landsmenn ef þeir sæju í alþingistíðindun-
um skýrslu um tilhögun kennslunnar." Sr.
Páll varö viö þessum tilmælum og gaf
„nokkurn veginn greinilegt yfirlit yfir
kennsluna og kennsluaðferöina" aö hans
dómi. Samt samþykkti þingiö ekki þessa
fjárbeiðni sr. Páls „þar sem fjárhagsmál
landsins væru ekki til lykta leidd og þingið
ekki enn fengiö fjárforræöi." Hinsvegar gat
almenningur fengiö nokkra nasasjón af
kennsluárangri sr. Páls meö því aö leggja
leiö sína í Reykjavíkurdómkirkju sunnudag-
inn 2. júlí þetta sumar, er hann fermdi þar
mállausa stúlku. Mun sú athöfn hafa vakið
athygli, enda getiö í Annál 19. aldar.
Á Alþingi naut sr. Páll vinsælda. Sr. Árni
Þórarinsson, sem þá var þingsveinn, segir í
sinni kunnu ævisögu: „Viömót hans var
þannig, að hann laðaði að sér alla, sem
nærri honum komu.“
Sr. Páll kom ekki til þings sumarið 1873.
Þá mætti varamaður hans, Jón Jónsson
umboösmaöur í Vík.
Meö stjórnarskránni 1874 veröa Skafta-
fellssýslur aftur eitt kjördæmi, en nú meö
tveimur þingmönnum. Kosning fór fram
haustiö 1874. Sr. Páll á Prestsbakka var
kosinn 1. þingmaöur með 26 atkv. og Stef-
Frh. á bls. 15