Lesbók Morgunblaðsins - 03.07.1982, Blaðsíða 9

'3S:'"«V_ 'fl'i . í ©«U«*ní
.J*' \
ðKtfLtA^K^ /'aja/J/Íi ^/Tczr
*. -^*í> / v; r>is^''c*Yn»*t$trdMr
'•' f A „ ' "O'"' """
:3Síí';SslTOSKI
IraiiBía-
X? a/v€\
4 «?-• á, / \ ’®*i*S£j*r
'—' ; •' stLVOOSBAfOM.^ V
4. 1»' '•-.
Wtfc "w
. s' ■?=
, .‘ÍSRsr-5 íó
J I tR^IOOAl-StRilNK! ■ ■
íw / ’
reyndar ekki uppá Skeiðarársand í haf-
villu, heldur hraktist upp, svo sem hér
verður sýnt framá. Það er nefnilega ætl-
an mín að fjalla hér um orsök þess, að
Austur-Indíafar, sem sízt skipa hefði
átt að vera í hættu af íslandi, strandar
hér á Söndunum. Ég veit ekki til að það
hafi verið rakið á blað eða bók, hvernig
þetta hefur raunverulega gerzt.
í Lesbók Morgunblaðsins 3. maí 1936,
segir sá vísi maður, Árni Óla, frá þessu
skipsstrandi og er frasögn hans hin
fróðlegasta um allt er lýtur að strand-
inu eftir að skipið er strandað en frá-
sögnina af siglingu þess er ég ekki sátt-
ur við. Einkum finnst mér skorta, að
það er ekki skýrt af hverju skipið er
statt á 62. breiddargráðu, þegar óveðrið
skellur á það. Þetta kenni ég heimild-
armanni Árna um silginguna, en hann
er hollenzk ungfrú eða var það 1936.
Árni styðst í sinni frásögn við Árbæk-
ur Espólíns, íslenzka annála, íslands
ártöl Gísla Konráðssonar, alþingis-
bækur 1669 og doktorsritgerð ungfrú M.
Simon Thomas um siglingar Hollend-
inga til íslands á 17du og 18du öld (Onze
Ijslandsvaarders in de 17de en 18de
Kortið sýnir stöðu,jskips
aftakavéður a suðyestan
V ! '/ jr
hrekurHþað í átt til Islands.
Síðan hefur veðrið gengið í
suðaustrið og þá átti skipið
ekki undankomuleið
egar
?R9 ®
Eeuw) og prentuð var í Amsterdam
1935.
Það mun vera til eitt eintak af þessari
bók í Landsbókasafninu og vissulega
væri fróðlegt að fá hana þýdda. Það er
ekki fyirferðarmikið, sem íslenzkir
fræðimenn hafa tekið saman um Hol-
lendinga hér við land fyrr á öldum og
sennilega veit íslenzkur almenningur
lítið um Hollendinga, sem hér voru fjöl-
mennir í tvær aldir, nema sagnir um
sakamenn, sem hafi komizt í hollenzk
skip og Hollendingarnir hafi notað
rauðhærða stráka í beitu.
Hér fer nú á eftir stytt endursögn af
Lesbókargrein Árna Óla af strandinu og
afleiðingum þess, en síðan fer ég útá
sjóinn:
Skipið hét Skjaldarmerki Amsterdam
(Het Waapen van Amsterdam) og var
smíðað til siglinga á Hollenzku Austur-
Indíur en stærstar þeirra voru Sumatra,
Java og Borneo. Englendingar voru um
þessar mundir að hrekja Hollendinga
frá Indlandi en Hollendingum tókst aft-
urámóti að varna Englendingum að ná
fótfestu á Hollenzku Austur-Indíu eyj-
unum. Þessar þjóðir áttu sem sé í stríði,
þegar sagan hér gerist.
Skjaldarmerkið hefur eflaust verið
mikið skip. Þau voru það Austur-Indía-
förin. Það er ekki getið um stærð þess,
en varla hefur það verið minna en á
áttunda hundrað brúttórúmlestir með
lyftingu að aftan og kastala að framan
og þá tveggja eða þriggja þilfara. Skipið
hefur verið að minnsta kosti tíu ára
gamalt, þar sem það fer í sína fyrstu
ferð 1654 en strandar 1667.
Eflaust hefur þetta verið eikarskip.
Það var vandað til Austur-Indíafar-
anna. Það hefur verið „skverriggað"
eins og öll langsiglingaskip þess tíma.
Vegna ófriðarins vildu hollenzku
Austur-Indíuskipin ekki hætta á að
sigla Ermarsund á leið sinni til heima-
hafnar í Hollandi, heldur sigldu fyrir
vestan írland og norður á 62° n.br. og
áfram austur um og tóku Færeyjar.
Þaðan sigldu þau suður til Hjaltlands,
þar sem hollenzk herskip biðu þeirra til
að fylgja þeim suður Norðursjó. Hol-
lenzku Austur-Indíaförin reyndu að
hafa sem mest samflot til þess að hol-
lenzki flotinn gæti fylgt sem flestum í
einu þennan síðasta hættuspöl frá
Hjaltlandi til Hollands.
Siglingar á Austur-Indíur hafa ekki
verið neinar skyndireisur. Skipin voru
8—9 mánuði hvora leið, ef þeim byrjaði
sæmilega.
Til er skýrsla um ferðir Skjald-
armerkisins.
Skipið fór í sína fyrstu ferð 20.
október 1654 og kom heim 16. júlí
1657 og hefur þá verið í ferðinni
tvö ár níu mánuði og fjóra daga.
í næstu för lagði skipið upp 13.
október 1657 og kom aftur í
heimahöfn 30. júní 1959 og hefur
þá verið í þeirri ferð eitt ár átta
mánuði og sautján daga.
í þriðju ferðina fór skipið 17.
desember 1659 og kom aftur 30.
júní 1661 og sú ferð tekið eitt ár
sex mánuði og þrettán daga.
Fjórðu ferðina byrjar skipið 27.
september 1661 og lýkur henni 18.
júlí 1663 og er því eitt ár og níu
mánuði og tuttugu og einn dag í
þeirri ferð.
í sína fimmtu og síðustu ferð
lagði skipið upp frá Amsterdam
21. maí 1664 og þeirri ferð lauk á
Skeiðarársandi 19. september
1667 og hefur þá skipið verið þrjú
ár og fjóra mánuði í þeirri ferð og
hefur þá verið um að ræða ein-
hverjar óvenjulegar tafir og
sennilega af völdum stríðsins,
nema fallið hafi úr ferð í skýrsl-
um.
Hollenzku Austur-Indíaförin voru
sein fyrir 1667, lögðu ekki upp að austan
frá Java fyrr en 26. janúar í stað þess
sem venja var að leggja af stað að
hausti og koma um mitt sumar í heima-
höfn í Hollandi. Þetta orsakaði svo það,
að skipin lentu í haustveðri á Norður-
Atlantshafi.
Svo segir orðrétt í Lesbókinni um
siglinguna (undirstrikanir mínar).
„Hollenzku skipin munu hafa
orðið seinni til heimafarar frá
Batavia þetta ár heldur en endra-
nær, Lögðu þau ekki á stað þaðan
fyrr en 26. janúar 1667. Fæ ég
ekki séð hve mörg þau voru sam-
an, því að í heimildum er talað
aðeins um „nokkur skip“.
Þessi floti kom til Góðrarvon-
arhöfða í maí og dvaldist þar
fram í öndverðan júní. Þá var
siglt á stað og samkvæmt fyrir-
skipun átti að halda rakleiðis norð-
ur undir Færeyjar. Gekk ferðin vel,
en flotinn lenti vestar en gert var
ráð fyrir og var kominn undir ís-
land á 62. breiddargráðu.
Þá var það, aðfaranótt 17. sept-
ember, að á rauk æðiveður. Leyst-
ist þá flotinn sundur, og er sagt
að veður hafi verið svo voðalegt,
að menn hafi búizt við því að
skipin myndu sökkva þá og þegar,
og hver stund væri sín síðasta.
Flest skipin hleyptu til Færeyja
uppá líf og dauða. En vegna
strauma í sundunum og óveðurs
var ekki viðlit að leita hafnar,
þegar þangað var komið. Komust
þá öll nema eitt í landvar hjá
Kvalbö og lágu þar af sér mesta
garðinn. Komust þau síðan til
Þórshafnar 1. október.
En eitt skipið fórst við Færeyj-
ar. Það hét „Valcheren" eign
verzlunar- og siglingafélagsins
Kamer Zeeland. Er mér ekki
kunnugt um afdrif þess nema,
hvað sagt er að 17 menn einir hafi
komizt af.
Það er nú frá Het Waapen van
Amsterdam að segja, að þessa
sömu nótt sem ofviðrið brast á,
rak það upp að suðurströnd ís-
lands og fórst þar við sandana
tveimur nóttum seinna.“
Örmagna á söndunum
Á þessum tíma voru engin tæki til
björgunar úr landi og það gat liðið lang-
ur tími áður en strands yrði vart í sveit-
unum uppaf strandstað og svo mun hafa
verið í þetta skipti.
Mörgum skipreika manninum hefði
verið betra að farast í brimgarðinum en
skola lifandi á land. Örlög margra urðu
þau að reika áttavilltir um sandauðnina
þar til þeir örmögnuðust af þreytu og
lögðust fyrir og króknuðu. Þessi urðu
örlög flestra af skipshöfninni og farþeg-
um á Skjaldarmerkinu.
Það skolaði mörgum á land á reka úr
skipinu og einnig er þess getið í annál-
um að einhverjir hafi bjargazt á skips-
báti, sem ekki er þó trúlegt og þá enn
síður sú saga, að svertingi einn hafi synt
með marga menn í land en loks drukkn-
að sjálfur í einni ferðinni. Það verður að
gera ráð fyrir að þessi svertingi hafi
vanizt hlýjum sjó, og einu gilt, hversu
góður sundmaður hann var. Hann hefur
ekki synt margar ferðir í köldum sjón-
um hér við land í gegnum brimgarð útí
9