Lesbók Morgunblaðsins - 03.07.1982, Qupperneq 10

Sökum ófriðar á milli Hol-
lendinga og Englendinga
neyddust Indíaförin til að
sigla norður fyrir Skotland
og komast heim Norður-
sjávarmegin. Á þessum
sveig hrepptu skipin aftaka-
veður og Het Wapen van
Amsterdam var aftast í lest-
inni.
Farmurinn lauslega
metinn á
300 milljónir nýkróna
skip, sem lá eflaust nokkur hundruð
metra frá landi.
Þá er það og sjaldgæft það lánist að
koma út óbrotnum skipsbáti í veltu-
brimi á strandstað.
Hversu margir komust á land er ekki
vitað. Skaftfellingar virðast ekki hafa
talið líkin, sem lágu eins og hráviði um
sandinn, þegar þeir komu á vettvang en
margir einnig deyjandi. Þeirra á meðal
skipstjórinn. Hann á að hafa í andlátinu
dregið af fingri sér gullhring mikinn og
fengið þeim sem að komu, en síðan veit
enginn um þann mikla hring. Kannski
hefur hann lent hjá Otto Bjelke, sem
varð fingralangur í strandgóssið.
Það fer engum sögnum af því, hversu
lengi skipbrotsmenn voru að hrekjast á
sandinum, sem er undarlegt, þar sem
menn vita að skipið strandaði aðfara-
nótt 19. september og Skaftfellingar
hafa og eflaust vitað, hvenær þeir fóru á
strandstað og svo hafa þeir sem komust
lífs af átt að hafa hugmynd um þetta.
Annálar segja mennina hafa verið
léttklædda, sem er trúlegt, en síður, að
þeir hafi almennt verið í silkifötum.
Silki var dýr vara og skipshöfn á Ind-
íafari klæddist ekki pelli og purpara,
nema þá yfirmennirnir og máski far-
þegarnir. Silki hefur og verið í varningi
skipsins. Það rak margt á land, þegar
skipið tók að brotna og liðast í sundur
og þar á meðal vínámur og gerði það
skipsbrotsmönnum lífið um stund létt-
ara en einnig dauðann.
Áhöfn og farþegar
um 200 manns
Þeir urðu margir ófærir sökum ölvun-
ar að bjarga sér en líklega þá fengið
hægari dauða en hinir mörgu, sem börð-
ust ódrukknir meðan þeim entist þrekið.
Það er engin áreiðanleg tala þekkt um
fjölda manna á þessu Austur-Indíafari.
Það virðist, sem ungfrúnni hafi ekki
tekizt að grafa það upp og hún treysti á
íslenzka annála, en þeir eru með tölurn-
ar 200, 250 og 300 manns, en hinsvegar
ber minna á milli um fjölda þeirra sem
björguðust en þeir eru sagðir 50—60.
Það er ekki óvarlegt að gera ráð fyrr
130—140 manna skipshöfn, en það er
óvarlegt að gera ráð fyrir mörgum tug-
um farþega.
Það voru mörg skip, eða eins og segir
„nokkur", á heimleið samflota Skjaldar-
merkinu og farþegar eflaust dreifst á
skipin og það er athyglisvert, að ekki er
getið kvenna eða barna meðal skip-
brotsmanna, en konur og börn voru
oftast meðal farþega á Austur-Indíaför-
unum. Það er ekki skynsamlegt að gera
ráð fyrir hundrað farþegum og engri
konu og engu barni í þeim hópi. Talan
200 er líklegasta talan á mannfjölda á
skipinu af þessum þremur tölum annál-
anna.
Nokkrir þeirra skipbrotsmanna, sem
björguðust, komust utan strax um
haustið með dönsku skipi en þeim sem
eftir urðu, var komið niður á Seltjarn-
arnesi og Kjalarnesi. í Kjalarnesþingi
um veturinn eru sagðir 60 erlendir eftir-
legumenn. Eitthvað hafa þeir skilið eft-
ir sig til endurnýjunar blóði hinna ein-
angruðu eyjarskeggja. Þeim hefur aldr-
ei verið fullþakkað af þessari þjóð
skipbrotsmönnunum um aldirnar, ensk-
um, frönskum, hollenzkum, spönskum
og þýzkum. Hafi ekki bjargast nema
50—60 menn af Skjaldarmerkinu og
nokkrir þeirra farið út um haustið, þá
hafa legið hér eftir einhverjir fleiri
menn en af þessu skipi.
Það barst mikið strandgóss í land og
þar í verðmæti mikið. Hinrik Bjelke
höfuðsmaður var ekki á landinu, þegar
þetta skipstrand varð, en sonur hans,
Otto Bjelke, í hans stað. Sá piltur
reyndist hinn versti rummungur.
Heimtaði allt, sem á land ræki undir
kónginn og lét flytja til Bessastaða, en
það er hald manna að kóngur hafi ekki
efnast á þessu strandgóssi heldur Otto
sjálfur og gerðu Hollendingar síðar
múður og hafa eflaust þá spurt um
tunnurnar sínar. Það áttu nefnilega að
vera 43 tunnur fullar af gulli í þessu
skipi.
Gull að verðmæti 308
milljónir nýkróna
í orðabók Blöndals er tunna gulls
virt á 200 þúsund krónur. Árni Óla
breytir þessu i 8,6 milljónir en Árni
er með sama gengi 1936 og Blöndal
reiknar á eða svipað. En nú má
heldur betur spýta í lófana við
breytinguna. Þegar Árni reiknar
upphæðina er brennivínsflaskan á
kr. 6,50 og svo segja vísir hagfræð-
ingar að brennivínsverð sé hald-
bezta viðmiðunin við umreikninga á
íslenzka gjaldmiðlinum um árin. Nú
kostar brennivínsflaskan 23.300
krónur gamlar, en það er meira
gaman að umreikna í gömlu krón-
unum, enda komið svo mikið rek á
þær nýju, að þær eru jafnvel verri
viðmiðun en þær gömlu. Á krónu-
gildi 1981 hefðu gulltunnurnar lagt
sig á 30831000000 og þessa tölu má
lesa annaðhvort þrjár billjónir átta
hundruð þrjátíu og eina milljón eða
þrjátíu milljarða átta hundruð þrjá-
tíu og eina milljón. Billjónin er tign-
arlegri. Þetta eru 308 milljónir
nýkróna.
Það hefur verið grafið fyrir minna á
íslandi. Þessasr tunnur eru einhvers
staðar í Skeiðarársandi og það er vissu-
lega grátlegt að finna þær ekki. í sand-
inum liggur einnig klukkukopar, sem
notaður hafði verið sem ballest, að því
er annálar herma. Það var lítið, sem
Skaftfellingar höfðu af strandgóssinu,
enda hafa þeir reynst frómir menn í
frásögnum af sínum hlut í strandgóssi
yfirleitt. Þó lak það einhvernveginn út
að húsmæður í Öræfum hafi skipt um á
rúmum sínum og sofið við silkirúmföt.
Það hefur eflaust klætt þær, en hvernig
hafa karlarnir þeirra, þessir fúlskeggj-
uðu útigangsklárar tekið sig út á silki-
koddanum?
Krókur tekinn norður
á 62. breiddargráðu
Þá er komið að því að fara útá sjóinn
og í saumana á frásögninni af heimsigl-
ingu skipanna, sem birt er hér orðrétt
að framan. Eins og fyrr segir, þá hlýtur
heimildarmaður Arna Óla í því efni að ,
vera ungfrú M. Simon Thomas. Hún
hefur grafið upp skipsdagbók eða bækur
þeirra skipa, sem af komust og einnig
réttarskjöl, því að auðvitað hafa átt sér
stað réttarhöld vegna skipstapanna yfir
þeim mönnum, sem björguðust.
Þá verður fyrst fyrir manni, að skip-
unin við Góðrarvonarhöfða getur ekki
hafa hljóðað uppá, að „skipin sigldu
rakleiðis til Færeyja". Þau hefðu þá átt
að sigla um Ermarsund og beint í gin
enska flotans og einnig framhjá Hol-
landi. Þessi frásögn stangast svo á við
það, sem segir á öðrum stað í Lesbókar-
frásögninni, að vegna stríðsins hafi
hollenzku Indíaförin siglt fyrir vestan
Bretlandseyjar. Skipunin hefur sem sé
hljóðað uppá það, að skipin sigldu fyrir
vestan írland og héldu sig djúpt undan
íriandi og Skotlandi á leið sinni austur
til Færeyja, því að ensk herskip gátu
legið við Skotland.
Skipin sigla svo norður á 62. breidd-
argráðuna og eru þá einar 120 sjómílur
undan Skotlandi, þegar þau sigla austur
með, en önnur ástæða var þó gildari til
þess að þau fóru svo norðarlega.
Það auðveldaði þeim að taka Færeyj-
ar, þar sem þau áttu að safnast saman,
að staðsetja sig á 62. gráðunni.
Lengd gátu menn
þá ekki reiknað út
Skipstjórnarmenn þessa tíma gátu
mælt breidd; kvaðranturinn var kominn
í notkun, en þeir gátu ekki reiknað út
lengd. Til þess vantaði þá réttan tíma.
Krónómeterinn var ekki fundinn upp
fyrr en um 1730 eða um líkt leyti og
sextanturinn. Indíaförin gátu því tekið
ákveðna breidd og þau völdu sér 62.
gráðu norður breiddar af því að sá
breiddarbaugur liggur um Þórshöfn og
um Færeyjar miðjar. Þegar þau höfðu
fundið þessa breidd, sem var eina stað-
arákvörðunin, sem þau gátu gert, þá
gátu þau siglt eftir þessum breiddar-
baug beint austur á Færeyjar.
Það var algeng aðferð til forna við
landtöku að sigla eftir breiddarbaug,
sem menn vissu að lá bæði um fararstað
og áfangastað. Siglingamenn gátu
snemma farið að átta sig á breidd;
reyndar löngu fyrir daga kvaðrantsins,
þó að hann væri nákvæmara mæl-
ingartæki en til dæmis krosstréð, sem í
fyrndinni var notað til að ákveða sólar-
hæð. Við íslendingar höfum manna
haldbeztar heimildir um þá aðferð
fornra siglingamanna, að sigla milli
staða eftir ákveðinni breidd. Hinir
margvísu forfeður okkar, sem kunnu
miklu meira fyrir sér um siglingar en
haldið er almennt, notuðu þessa aðferð í
siglingum sínum milli Noregs og ís-
lands. Þeir sigldu gjarnan norður með
Noregi og lögðu á íslandshaf frá Þránd-
heimi, sem þeir vissu á sömu breidd og
suðurströnd íslands. Ef þeir sáu til
sólar, gátu þeir haft hliðsjón af sólar-
hæðinni, hún átti alltaf að verða mest
sú sama, ef þeir héldu breiddinni en á
nóttum gátu þeir stefnt á fastastjörnu í
vestri eða öfugt ef þeir voru að fara frá
íslandi til Noregs.
Þessi siglingaaðferð, að taka ákveðna
breidd og sigla eftir henni beint í austur
eða vestur, er sem sé meginorsök
strandsins við Skeiðarársand. Vegna
enska flotans hefðu skipin ekki þurft að
vera komin svona norðarlega, þegar þau
voru stödd suður af Islandi og þá langt
fyrir vestan Skotland.
Prjónastokkar
á úthafinu
Þá vil ég horfa framhjá því orðalagi,
að skipin hafi „hleypt til Færeyja", þeg-
ar veðrið skall á þau og hugsað sér að
taka þar höfn í þeim veðurofsa, sem lýst
er. Uthafsseglskip forðuðust land í
ofviðrum ef vindur stóð á land og í ann-
an stað eru skipin á sömu breidd og
Færeyjar, þegar veðrið skellur á og
hljóta að hafa hrakið langt norður fyrir
Færeyjar. Hins vegar hafa skipin hleypt
undan veðrinu, af því að það var hið
eina, sem þau gátu gert sér til bjargar
og þau hafa hleypt norðaustur í haf