Lesbók Morgunblaðsins - 04.09.1982, Blaðsíða 6

Hemingway
Frh. af bls. 3.
smá í eðli sínu en áhrifin mjög
sýnileg. Nú varð hann Papa,
uppáhald allra slúðurdálkahöf-
unda. Á meðan á stríðinu stóð
var hann sjálfkjörinn hersér-
fræðingur og herforingjar voru
upp með sér að hafa hann með
sér á víglínunni. Hann grobbar
og grobbar. Á þennan veg skrif-
ar hann konu sinni frá vígstöðv-
unum í Evrópu: „Þetta hefur
verið hamingjuríkasti mánuður
lífs míns.“ Er þarna á ferðinni
höfundur A Farewell to Arms
(Vopnin kvödd) að hylla stríð og
dauða?
Síðustu árin kom Hemingway
fram eins og hann væri dýrmæt-
ar fornminjar. Hann segir rit-
ara sínum nákvæmlega frá því
sem hann afrekar. Á fimmtug-
asta afmælisdegi sínum skrifar
hann að viðbættu að hafa „skrif-
að 573 orð fyrir morgunverð" og
ætli „að bæta við 200“ hafi hann
„skotið 10 dúfur mjög flugfráar"
og svo framvegis.
Því meira sem óöryggi hans
yar vegna ritverka sinna, þess
vægðarlausari voru árásir hans
á aðra rithöfunda. Sherwood
Anderson, sem hann átti vingott
við á yngri árum, er nú „subba".
Scott Fitzgerald, mikill æsku-
vinur hans, er orðinn að „rudda
og lygara". Gertrude Stein, sem
áður hafði upplýst um leyndar-
dóm setningarinnar, er núna
lýst sem fórnarlambi breyt-
ingaraldursins. Og þannig skrif-
ar hann um William Faulkner:
„Það er möguleiki að hr.
Faulkner sitji að borði með
Drottni almáttugum á hverri
nóttu og að guðdómurinn huggi
hans óblíðu drauma og þurrki
honum um munninn og hjálpi
honum við matinn sinn ...“ Það
er sárgrætilegt að horfa upp á
mann verða fyrirlitningu sinni
að bráð sem snýst gegn honunr
sjálfum að lokum. Hryggilegt að
sjá leyfar af snillingi og andans
stórmenni hjálparlausan í sinni
eigin frægð.“
Þó er ekki öll sagan sögð.
Sjálfsgagnrýni og sjálfsfordæm-
ingu yfirgaf Hemingway aldrei.
(„Ekki reyna að verja mig. Það
er ævistarf.") Bréf hans segja
okkur aðeins það sem hann vildi
að aðrir heyrðu, ekki það sem
hann gæti hafa sagt við sjálfan
sig. Milli línanna í þessum bréf-
um má lesa um örvæntinguna;
þó brýst fram innsæi, og þetta
tvennt — örvænting og innsæi
— fær mann endanlega til að
skilja að hann hlýtur að hafa
vitað hvað var að gerast.
Niðurbrotið líf veldur ægi-
sársauka, sérstaklega þegar það
er líf snillings. En það sem eftir
stendur er ekki hið yfirborðs-
lega, eyðslusama, ruglingslega
líf, heldur ritverkin frá hans
yngri árum, hrein og meitilhörð.
Svo lengi sem einhver ann
enskri tungu munu sögur eins og
„Hills Like White Elephants"
(Hæðir sem hvítir fílar), Big
Two-Hearted River (Mikla tví-
hjartaða fljót) og A Clean
Well-Lighted Place (Hlýr og
upplýstur staður) vera lesnar og
elskaðar.
Úr The New York Times.
Þýðing Valgerður Þóra.
6
Clarice Lispector fæddist í Úkraínu árið 1925. Tveimur
árum síðar fluttust foreldrar hennar úr landi og settust að í
Brasilíu. í Rio de Janeiro nam hún lögfræöi, giftist einum
samstúdenta sinna, sem hóf störf í utanríkisþjónustunni, og
bjó sem sendifulltrúi í Sviss, Ítalíu og í Bandaríkjunum. Árið
1959 sneri hún aftur til Rio ásamt sonum sínum tveimur og
bjó þar til dauðadags. Hún andaðist árið 1977. Fyrsta skáld-
saga hennar, „í nánd óstýriláts hjarta“, kom út, þegar hún var
nitján ára. Jafnt gagnrýnendur sem lesendur voru undrandi.
Aldrei höfðu þeir kynnzt svo sérkennilegum stíl, sem virtist
ekkert sækja til annarra brasilískra rithöfunda. Þeim mál-
farslegu nýjungum, sem bárust með verkum Clarice Lispect-
ors inn í brasilískar bókmenntir, hefur verið líkt við þau áhrif,
sem Virginia Woolf hafði á sínum tíma. Þeirra gætir mjög enn
þann dag í dag sem og áhrifa Guimaes Rosa.
Frægð Clarice Lispectors óx með hverri skáldsögu, sem hún
lét frá sér fara — þær urðu alls 7 talsins. Aðalpersónurnar eru
næstum alltaf konur, sem þurfa að halda sínu „óstýriláta
hjarta“ í skefjum.
Hún var skorpin gömul kona,
þýðleg og þrjózk og virtist ekki
láta sér skiljast, að hún væri
einstæðingur í henni veröld. Það
rarin án afláts úr augunum á
henni, hendurnar lét hún hvíla á
svörtum, gljálausum kjólnum;
gamalt plagg um æviferil henn-
ar. Á hörðu, stökku efninu
leyndust smábrauðmolar, sam-
anklepraðir af slefu, sem nú var
aftur tekin að seytla niður í
minningu um vögguna. Þarna
var gulleitur blettur eftir egg,
sem hún hafði borðað fyrir
tveimur vikum, og ummerki
þeirra staða, þar sem hún svaf.
Hún fann sér alltaf svefnstað,
stundum í þessu húsinu eða þá í
hinu. Þegar hún var spurð að
nafni, sagði hún með rödd, sem
var skírð af hrumleika og ára-
tuga löngu góðu uppeldi:
„Mocinha, telpa."
„Nafn mitt, hið eiginlega
nafn, er Margarida."
Líkaminn var lítill, blakkur,
enda þótt hún hefði áður verið
hávaxin og ljós yfirlitum. Hún
hafði átt föður, móður, eigin-
mann og tvö börn. Öll höfðu þau
dáið, hvert af öðru. Aðeins hún
lifði eftir með glýjuð augu, full
eftirvæntingar, sem voru næst-
um alveg þakin þunnu, hvítu
skæni. Þegar mann gáfu henni
ölmusu, gáfu menn henni lítið,
því að hún var lítil og þurfti
reyndar ekki mikið að borða.
Þegar henni var fengið rúm til
að sofa í, var það mjótt og hart,
því að Margarida hafði smátt og
smátt skroppið saman. Hún var
ekki heldur neitt útausandi á
þakkarorðin: hún brosti og tin-
aði.
Hún svaf núna, óvíst nú orðið
af hverju, í innsta herberginu í
stóru húsi við breiða götu fullri
af trjám í glæsihverfinu Bota-
fogo. Fjölskyldunni fannst Moc-
inha vera skrýtilega skemmti-
leg, en lengstum mundu menn
samt ekki eftir henni. Þetta var
líka í rauninni dularfull kerling.
Hún fór á fætur í býtið á
morgnana, bjó um dvergrúmið
sitt og hvarf sem örskot eins og
húsið stæði í björtu báli. Enginn
vissi, hvar hún var að vafra.
Dag nokkurn spurði ein af þjón-
ustustúlkunum í húsinu hana,
hvað hún hefði fyrir stafni. Hún
svaraði með elskulegu brosi:
„Fer í gönguferð."
Þeim fannst það kátlegt, að
gömul kona, sem lifði af ölmus-
um skyldi vera á skemmtigöngu.
En þannig var það. Mocinha var
fædd í Maranhao, þar sem hún
hafði líka alltaf búið. Hún var
aðeins fyrir skömmu komin til
Rio, hafði komið með góðhjart-
aðri hefðarfrú, sem ætlaði að
koma henni fyrir á elliheimili.
En svo hafði það ekki reynzt
unnt. Hefðarfrúin hélt til Minas
og lét Mocinhu fá dálítið af pen-
ingum, til þess að hún gæti séð
sér farborða í Rio. Og gamla
konan fór í gönguferðir til þess
að kynna sér borgina. Það var
svo sem nóg að setjast á bekk á
einhverju stóru torgi, og þá
hafði maður strax Rio de Jan-
eiro fyrir augunum.
Lífið leið snurðulaust, þar til
fjölskyldan í húsinu í Botafogo
komst að þeirri niðurstöðu, að
Mocinha væri þegar búin að búa
anzi lengi i húsinu, og fannst að
eiginlega væri meira en nóg
komið af svo góðu. Á einhvern
hátt höfðu þau rétt fyrir sér.
Allir höfðu sífellt afar mikið að
gera þarna í húsinu, stundum
voru haldin brúðkaup, haldnar
veizlur, slegið upp trúlofunar-
gildum eða tekið á móti gestum.
Og þegar'gengið var í flýtinum
fram á gömlu konuna, voru
menn undrandi eins og gripið
væri fram í fyrir þeim, talað til
þeirra um leið og klappað væri
léttilega á öxlina á þeim:
„Heyrðu!" Ein af þjónustustúlk-
um hússins varð alveg sérstak-
lega pirruð og brást ókvæða við;
gamla konan espaði hana upp að
ástæðulausu. Framar öllu þetta
sífellda bros, jafnvel þótt stúlk-
an skildi, að það var aðeins
meinlaus opinn munnur. Ef til
vill ræddi enginn um þetta mál
sakir tímaskorts. En þegar ein-
hverjum datt svona í hug, að
það væri hægt að senda hana til
Petroipolis á heimili þýzku
mágkonunnar, var fallizt á það
af meiri hrifningu en ein gömul
kona var annars fær um að
vekja.
Þegar því sonurinn í fjöl-
skyldunni fór með kærustuna og
systur sínar tvær akandi eina
helgi til Petropolis, tók hann
gömlu konuna með sér í bílinn.
Af hverju svaf Macinha ekki
nóttina áður? Umhugsunin um
ferðalag kom hjartanu í stirðn-
uðum kroppnum til að slá
óreglulega og ryðskáninni til að
flagna af eins og hefði hún
gleypt stóra pillu án vatnssopa.
Stöku sinnum náði hún ekki
andanum. Nóttin fór í að tala,
stundum háum rómi. Uppnámið
yfir hinni fyrirheitnu skemmti-
ferð og breyttum lífsháttum
skýrðu skyndilega fyrir henni
nokkrar hugrenningar. Hún
mundi atvik, sem hún fyrir
nokkrum dögum hefði getað
svarið fyrir, að hefðu aldrei
gerzt. Allt frá syninum, sem ek-
ið hafði verið yfir og dó undir
sporvagni í Maranhao — hefði
hann komizt í tæri við umferð-
ina í Rio de Janeiro, hefði hann
örugglega farizt hér. Hún mundi
eftir hári sonarins, fötum hans.
Hún minntist bollans, sem
Maria Rosa hafði brotið, og
hvað hún hafði skammað Mariu
Rosu. Ef hún hefði vitað, að
dóttirin myndi deyja af barns-
förum, hefði hún vitanlega ekki
mátt skamma hana.
Og hún mundi eftir mannin-
um sínum. Hún gat aðeins mun-
að eftir manninum snöggklædd-
um. En það gat ómögulega stað-
izt, hún vissi ofboð vel, að hann
fór í einkennisbúningi til starfa
eins og fyrirskipað var, og í
jakkafötum til gleðskapar, enda
hefði hann ekki heldur undir
neinum kringumstæðum getað
verið á skyrtunni við útför son-
arins og dótturinnar.
Leitin að jakka eiginmanns-
ins reyndi enn meira á krafta
gömlu konunnar, og hún bylti
sér fram og aftur í rúminu.
Skyndilega tók hún eftir því, að
rúmið var hart.
„En hvað rúmið er hart,“
sagði hún stundarhátt um há-
nótt. Hún var orðin viðkvæm
alls staðar. Líkamshlutar, sem
hún um langan tíma hafði ekki
verið sér meðvitandi um, drógu
nú að sér athygli hennar. Og
skyndilega — þvílíkt hroðalegt
hungur! Hún snaraðist á fætur
eins og vitstola, leysti hnútana ;
litla pinklinum, dró upp
brauðsneið með þráu smjöri,
sem hún hafði geymt á laun í
tvo daga. Hún át brauðið eins og/
mús, fleiðraði sig um leið til
blóðs á þeim stöðum, þar sem
aðeins var tannhold fyrir. Hún
varð augsýnilega kvikari við að
matast. Henni tókst að vísu að-
eins í svip að sjá eiginmanninn