Lesbók Morgunblaðsins - 04.09.1982, Blaðsíða 14

Skálholtskirkja á síðari Muta miðalda.
Hugmynd bresks listamanns. Myndin að neðan er í bók S. Baring Goulds: „The Icelander’s Sword or the Story of Öræfa-dalur“. Saga
þessi var upphaflega skrifuð fyrir unglinga af 24 ára gömlum manni. Átta árum síðar orti sami maður sálminn „Áfram Krists-menn
krossmennu. Myndþessi sýnir það svart á hvítu, að fáninn, sem Baring Gould hefur íhuga, þegar hann yrkirþennan sálm, er merki
Ólafs konungs helga í Skálholti..
Merlínusspá
Rétt fyrir miðja 12. öld var bisk-
up í Lincoln að nafni Alexander
(1123—48). Þessi maður á það skil-
ið að verða minnst í íslenskri
menningarsögu fyrir nokkur
bókmenntaverk, sem hann lét
vinna fyrir sig. Eitt þeirra er
svokölluð „Merlínusspá", eitt vin-
sælasta ljóð á Islandi á 13. öld.
Ljóð þetta er bresk hliðstæða við
okkar eigin „Völuspá". Ljóðið er
byggt á lögmálum andlegrar
spektar (allegóríu), og er andleg
lýsing á sögu Breta fram á 12. öld.
I Merlínusspá taka konungar
Breta á sig gervi dýra, sem lýsa
eiga eðli þeirra. Þarna taka ís-
iendingar eftir sögunni af meynni
í Knútskógarborg, en dráp hennar
er orsök allra hörmunga í lífi
bresku þjóðarinnar. Hliðstæðan í
Völuspá er dráp Gullveigar.
Seinna er talað um örnina, sem
flýgur yfir fjöllin. Alanus ab In-
sulis skýrði þessa setningu svo um
1180, að það ætti við Matthildi
keisaradrottningu, sem var móðir
Hinriks annars Englandskonungs,
en hún hafði barist um völdin í
Englandi gegn Stefáni konungi, og
hafði sögufræg orrusta verið háð
við Lincoln, þar sem Stefán hafði
verið tekinn höndum.
Merlínusspá var snemma þýdd á
íslensku af einhverjum Gunnlaugi
munki. Liggur nærri að álíta, að
þar muni vera um að ræða mesta
lærdómsmann Islands á seinni
hluta 12. aldar: Gunnlaug munk
Leifsson á Þingeyrum. Það hefur
verið undarleg árátta í íslenskum
fræðum, að þau hafa aldrei haldið
á lofti þessu mikla þýðingarafreki
frá 12. öld, þrátt fyrir það, að Jón
Sigurðsson forseti gæfi þýðinguna
út á prenti 1849. Einhvern veginn
finnst mér, að allar Völuspár-
skýringar hljóti að vera út í hött,
nema Merlínusspá sé höfð til sam-
anburðar. Þess má t.d. minnast, að
elsti texti Völuspár er ekki eldri
en frá því um 1260.
Þessi orrustulýsing Merlínus-
spár væri sæmandi hverju ís-
lensku stórskáldi:
Bresta brynjur
bíta málmar,
eru dreyrfáðir
dörir á lopti,
fleinn á flaugum,
fólk í dreyra,
bíldur í benjum,
broddur á skildi,
hjálmur á höfði,
hlíf fyrir brjósti,
geirr á gangi,
guðr í vexti.
Og væri þessi lýsing á villu him-
intungla ekki á sínum stað, ef hún
væri í Völuspá:
Lifir en danska
drótt að holdi,
gerir eyvið sér
öld at móti;
því munu en tignu
tíðmörk himins
ljósi sínu
frá lýð snúa.
En grund eptir þat
gróða hafnar,
né skúr ofan
úr skýjum kemr,
sól ok máni
sjálf annan veg
fara fagrsköput
en þau fyrr hafi.
Ok þar á hlýrni
heiðar stjörnur
má marka því
moldar hvergi;
sumar fara öfgar,
sumar annan veg
af enni gömlu
göngu sinni.
Sumar sækjast at,
en sumar firrast,
bregða ljósi
ok litum fögrum;
berjast vindar,
þau eru veðr mikil,
ok hljóm gera
meðal himintungla.
Geisar geimi,
gengr hann upp í lopt,
slíkt er ógurlegt
ýta börnum;
slíkt er ógurlegt
upp að telja,
man en forna mold
af firum verða.
Sagnaritun í Lincoln
Höfundur Merlínusspár á latínu
var Geoffrey frá Monmouth
(1136). Hann er höfundur Breta-
sagna, sögulegs ritverks, sem
tengdi upphaf Breta við Brútus
Trójuprins. Eins og Islendingar
vita tengdi Snorri upphaf Æsa og
Noregskonunga við Trójuborg.
Trója var á þessum tíma, og hafði
lengi verið, fyrirmyndan (figura)
hinnar helgu Rómaborgar og
Miklagarðs. Geoffrey vann þetta
verk sitt ' undir verndarvæng
tveggja Lincoln-biskupa: Alexand;
ers og Róberts de Chesney. í
sagnaritun sinni hóf Geoffrey til
vegs þjóðsöguna um Artúr konung
og kappa hans, og hefur ekkert lát
orðið á frægðargöngu þeirrar sögu
síðan. Nýjasta dæmið um orðstír
þessarar sögu má sjá í nýjustu bók
Einars Pálssonar: Arfur Kelta
(Rvk. 1981).
Geoffrey frá Monmouth var
ekki eini sagnaritarinn, sem naut
verndar biskupanna í Lincoln.
Áratug eldri var Hinrik af Hunt-
ington, sem skrifaði Englendinga
sögu. Hinrik lærði í Lincoln og bjó
hjá Robert Bloet biskupi (d. 1123),
og naut síðan verndar frænda
Bloets, Alexanders biskups.
Gilbertínar
Á dögum Róberts de Chesney
var maður nokkur í biskupsdæmi
hans, sem braut upp á merkilegum
nýjungum í klausturlifnaði. Þess-
ar nýjungar voru í því fólgnar, að
í sama klaustrinu skyldu búa sam-
an kanúkar og nunnur. Hjá hon-
um var þetta lausn á menntun-
armálum kvenna. Sú staða skap-
aðist oft, þegar konur voru teknar
í skóla hjá prestum, að hvorugt
kynið þyldi freistingar holdsins,
og hafði Gilbert frá Sempringham
kynnst þessum vandamálum, þeg-
ar stúlkur þær, sem hann vildi
kenna, sýndu allar þess merki, að
þær væru orðnar yfir sig ást-
fangnar af kennara sínum. Því
greip hann til þess ráðs, að taka af
þeim skírlífisheit, og setja þær af-
síðis á skólalóðinni, þar sem þær
gætu hneigt huga sinn til andlegri
ástar í stíl Ljóðaljóða Salómons,
að hætti annarra nunna. Safnaði
hann síðan til sín kennurum af
kanúka-reglu. Reyndist þetta
fyrirkomulag mjög vel, og að lok-
um tókst honum að fá Bernharð
frá Clairvaux til að semja reglur
fyrir klaustur-samfélög sín, og
voru konurnar látnar fylgja Bene-
dikts-reglu, en karlmennirnir
kanúka-reglu.
Þegar Róbert de Chesney tók við
embætti var töluverður skriður
kominn á útbreiðslu þessarar
Gilbertína-reglu. Gilbert sjálfur
var fæddur árið 1083, svo að hann
var 68 ára gamall, er Róbert tók
við stóli. Gilbert dó ekki fyrr en
1189, svo að hann varð 106 ára að
aldri. Hafði hann því nægan tíma
til að vinna hugsjón sinni fylgi.
Róbert de Chesney aðstoðaði Gilb-
ert á þann hátt, að hann gaf regl-
unni stólsjarðir vítt og beitt um
biskupsdæmi sitt, en uppskar óorð
fyrir óráðsíu í embættisfærslu.
Englendingar eru nú stoltir af
þessu fyrirbæri, því að þetta er
eina enska klausturreglan, sem
náð hefur nokkurri útbreiðslu.
Gilbert þessi var kominn undir
áttrætt, er Þorlákur var á ferð í
Lincoln. Þorlákur stóð síðan fyrir
stofnun kanúkaklausturs í
Þykkvabæ, og var sjálfur fyrsti
kanúki á Islandi, en hann stofnaði
líka nunnuklaustur í Kirkjubæ,
sem fylgdi Benedikts-reglu. Svo
virðist sem samgangur hafi verið
mikill meðal þessara klaustra, og
minnir það að ýmsu leyti á hætti
Gilbertína. Hitt er annað mál, að
annálar hafa ekkert að segja um
þetta samband, nema þegar
eitthvað fór úrskeiðis, og kanúk-
arnir brutu af sér gagnvart nunn-
unum.
Gluggi heilags Þorláks
í Lincoln
Ég hafði tvenns konar takmark
með ferð minni til Lincoln sumar-
ið 1980. Fyrst, að líta augum hand-
rit kirkjunnar frá miðri 12: öld,
sem ég vissi, að enn voru geymd í
dómkirkjunni. Síðan, að líta aug-
um steindan glugga af heilögum
Þorláki, sem ég hafði fyrst haft
spurnir af í jólablaði Mbl. 1965.
Gluggann fann ég loksins eftir
nokkra leit og töluverðar fyrir-
spurnir. Hann var ekki í dóm-
kirkjunni, heldur í guðfræðiskóla
biskupsstólsins, en hann liggur í
brekkunni fyrir neðan kastalann.
Skóli þessi var stofnaður 1882 af
þáverandi biskupi í Lincoln,
Christopher Wordsworth, bróð-
ursyni skáldsins mikla. Þorláks-
myndin er hluti af miklum glugga,
sem settur var á altarisvegg kap-
ellu skólans í tilefni af 25 ára af-
mæli skólans 1907. Enskur lista-
maður, að nafni Milner, vann
þetta verk. I glugga þessum eru
ýmsar myndir, sem lýsa þýðingu
og gildi preststarfsins. Hér er ekki
staður til að lýsa glugganum í
smáatriðum. íslendingum nægir
að vita, hvernig myndin af Þorláki
er þangað komin. Þetta er elsta
helgimynd af Þorláki helga, sem
varðveitt er á erlendri grund.
Næsta helgimyndin, er höggmynd
14